Polski wypracowanie
person
brightness_auto
1 odpowiedź
Tematem niniejszej pracy jest problematyka związana z tematem obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, nie wyłączając oczywiście ogólnej tradycji i obyczaju wieku XIX. Doniosłość tego tematu w obrębie wskazanego utworu wydaje się bezsporna.
Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie nadawało życiu szlachty i ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy wszystko miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty, w czasach utraconej niepodległości. W Panu Tadeuszu znaleźć możemy dawną gościnność staropolską, obyczaje towarzyskie, dawną religijność narodu i wierność tradycji, dawną kłótliwość i inne cechy charakteru szlachty polskiej. W utworze jest też praca na roli, a oprócz pracy- uczty i rozrywki. Mickiewiczowskie Soplicowo to poniekąd syntetyczny obraz polskości, ekstrakt wszystkiego, co chciałoby się uchronić od zatraty i co zapisało się w pamięci, utrwaliło w systemach jako ważne i charakterystyczne, odrębne, kochane i dobre .
Praca niniejsza ma za zadanie ukazać w pełni- jak najbardziej to możliwe- obraz tradycji szlacheckich XIX wieku i porównać je z tymi które ukazane zostały przez Adama Mickiewicza w Panu Tadeuszu. Praca niniejsza ma na celu również ukazać różnorakie funkcje owych obyczajów ukazanych przez narodowego wieszcza w jego epopei a także przedstawić problematykę utworu z nimi związana.
Praca niniejsza oparta została o badania wybitnych pracowników naukowych, zajmujących się powyższym tematem.
Opierając się o podane badania pragnę napisać tu o życiu dawnej Polski w XIX wieku, ale przede wszystkim o obyczajowości szlacheckiej ukazanej , przez narodowego wieszcza Adama Mickiewicza, w jego „biblii polskości”, jaką jest Pan Tadeusz
I . Z HISTORII PROBLEMU.
Rozdział ten poświęcony jest przeglądowi stanowisk badawczych dotyczących problemu obyczajowości szlacheckiej w XIX wieku, ale przedewszystkim zaś- obyczajowości w epopei Adama Mickiewicza pt: Pan Tadeusz .
Na temat obyczajów i tradycji w Panu Tadeuszu[1] pisało wielu wybitnych badaczy okresu romantyzmu, a ostatnimi czasy powstało również wiele pozycji mówiących o obyczajach i tradycjach XIX wieku, badających mentalność i ideologię narodu polskiego w tym czasie.
Do jednych z wielu takich pozycji należy książka A. Zajączkowskiego[2], w której to autor przedstawia historię szlachty od jej początków, aż do upadku.[3] W pracy przedstawiona zostaje, również struktura szlachty i jej układ klasowy. [4] Autor nie pominął zwyczajów politycznych szlachty, dlatego obszernie pisze o sejmikach szlacheckich[5], czy o samym sejmie jako symbolu ustroju politycznego państwa polskiego z lat 1505- 1792.[6]. Badacz podejmuje również problem szlachectwa jako instytucji prawnej[7], rasizmu szlacheckiego[8], ale także równości[9] i kultury szlacheckiej XIX wieku.[10]
O samej kulturze i obyczajach szlacheckich, interesującego nas okresu, obszerne badania prowadził A. Zieliński. Badacz napisał dwie prace, z których jedna[11] poświęcona została zmianom w kulturze narodowej Polski w latach 1807- 1831, zaś druga [12] w całości ukazuje pojęcie narodu i narodowości w literaturze oraz publicystyce polskiej z lat 1815- 1831. W swych pracach autor pisze o problemie „cudzoziemszczyzny” , która stanowiła antytezę narodowości, skupiającą w sobie wszystko to co niezgodne było z celami, uważanymi powszechnie za narodowe.[13] A. Zieliński prezentuje miejsca przejawiania się „cudzoziemszczyzny”, a także o sposoby zwalczania tego zjawiska. I tak ,w pracy pt: Naród i narodowość w polskiej literaturze 1815- 1831[14], opisana zostaje wartość języka polskiego, jako jednego z najbardziej podstawowych elementów pojęcia narodu i narodowości.[15] Zwrócona zostaje również uwaga, na szerząca się modną „francuszczyznę” w XIX stuleciu, która stanowiła w owym czasie poważne zagrożenie dla zatracenia i wypaczenia języka narodowego.[16] A. Zieliński obszernie traktuje, również o „walce fraka z kontuszem”[17] czyli wypieraniu stroju staropolskiego przez modny w owym czasie frak.
Obydwie prace A. Zielińskiego w doskonały sposób prezentują umysłowość nacji polskiej w okresie XIX- wiecznym.
Tematem obyczajowości szlacheckiej w literaturze XIX wieku zajął się A.Waśko[18] Przedstawia on ogólną charakterystykę oraz ocenę szlachty polskiej, prezentowaną przez twórców romantycznych. Ocena tej warstwy społecznej i jej instytucji, zdaniem badacza związana była z dwoma systemami filozoficzno- politycznymi panującymi w literaturze: z konserwatyzmem oraz mesjanizmem.[19] I właśnie do nurtu mesjanistycznego autor zalicza Adama Mickiewicza, obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego, twierdząc, że w twórczości wyżej wymienionych, tylko u Mickiewicza trudno doszukać się okresu, w którym dominowałyby akcenty satyryczne czy oskarżycielskie wobec szlachetczyzny.[20]
Jak widać wymienione tu pozycje przynajmniej w dostateczny sposób pomogą mi zobrazować i po krótce przybliżyć życie i zwyczaje narodu polskiego w XIX stuleciu, oraz porównać je z tymi przedstawionymi przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu.
Jak wcześniej zostało wspomniane, powstał także ogrom prac związanych z tematem tradycji i obyczajowości szlacheckiej w samym Panu Tadeuszu[21]. Ciężko wymienić wszystkie nazwiska badaczy zajmujących się, tym problemem. Jednak myśląc o tradycjach szlacheckich w epopei Mickiewicza, na pewno należy wspomnieć o takich uczonych jak: Ignacy Chrzanowski[22], Stanisław Tarnowski[23], Stanisław Pigoń[24], Kazimierz Wyka[25], Alina Witkowska[26] czy Kazimierz Górski[27]. Nie można zapomnieć jednak o innych równie wspaniałych pracach, omawiających obyczajowość szlachecką w utworze Adama Mickiewicza.[28]
Jeden z wymienionych, badaczy, a mianowicie, S. Pigoń w swojej pracy pt: „Pan Tadeusz”, wzrost, wielkość i sława. Studium Literackie[29] przybliża motywy i wzorce kierujące Mickiewiczem w pisaniu Pana Tadeusza. Badacz stwierdza, że bezpośrednim wzorem Soplicowa, była Nowogródczyzna[30], czyli ukochany kraj lat dziecinnych autora Konrada Wallenroda[31], Mickiewicz nie pozostawał jednak głuchy na opinie rodaków przybywających z Polski do Paryża, często zwracając się do nich z prośbą o opisanie pewnych szczegółów związanych z krajem.[32]
Autor Ballad i Romansów[33] ,niewątpliwie przedstawił wyidealizowany obraz życia szlacheckiego w Panu Tadeuszu. Ogólny zarys obyczajów tej warstwy społecznej, przedstawiony w eposie Mickiewicza dają prace: I. Chrzanowskiego[34], S. Tarnowskiego[35], K. Drzewieckiego[36] i J. Krzyżanowskiego[37]. Wszyscy badacze bezsprzecznie podkreślają idealizację przestrzeni Soplicowskiej, oraz jej mieszkańców przez Mickiewicza. Zdaniem I. Chrzanowskiego w epopei znaleźć możemy nie tylko gościnność staropolską czy obyczaje towarzyskie, ale także cechy i przywary narodu polskiego, takie jak: wesołość i kłótliwość.[38] S. Tarnowski, pisze znowu o tym, że w dziele Mickiewicza znaleźć możemy najdoskonalsze opisy domów, ludzi, ich zwyczajów, śniadań i obiadów[39], ale tak naprawdę: to samo przez się istnieć nie mogło, to musiało być tylko tłem[40]. K. Drzewiecki twierdzi, że Pan Tadeusz tworzy wierny obraz życia szlachty polskiej, wprowadzając czytelnika do kraju, gdzie samemu Mickiewiczowi młodość upłynęła, to znaczy do domu Sędziego Soplicy.[41] I. Krzyżanowski, natomiast, stwierdza iż poemat jest nieocenioną i prawie encyklopedyczną skarbnicą elementów kulturowych polskiej szlachty[42].
O konkretnych szczegółach związanych z obyczajami szlacheckimi, dowiedzieć się możemy natomiast, z kolejnej pracy, wspominanego już wielokrotnie S. Pigonia. W dziele pt: Sąd nad Polską w „Panu Tadeuszu”[43] autor zwraca uwagę na jedną z instytucji prawnych jaką był „zajazd”, podkreślając zarazem, iż Mickiewicz w Panu Tadeuszu przedstawił jego wypaczoną formę.[44] Poglądy S. Pigonia, na temat „zajazdu” całkowicie popiera K. Górski[45]. Odmienne zdanie natomiast mają obaj badacze na temat „Sejmiku” ukazanego w utworze przez Mickiewicza. S. Pigoń, uważa, że nie można utożsamić apologii dawnego sejmowania wyrażonej w utworze z poglądami samego Mickiewicza[46], zaś K. Górski, stwierdza, iż w scenie opisującej „Sejmik” autor wypowiedział ciekawe wnioski o dawnym ustroju Polski[47].
Innym z przykładów obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu jest strój staropolski. Tematem tym zajął się J. Brzozowski[48], stwierdzając iż Mickiewicz podniósł do wymiaru epopei szlachecki strój na który składał się: kontusz, żupan, pas i konfederatka.[49]
Bardzo ważnym elementem kultury szlacheckiej przedstawionym w utworze przez Mickiewicza jest porządek opierający się na etykiecie, czyli zbiorze zasad regulujących ludzkie czynności i sposoby zachowań. O tym zagadnieniu szeroko rozpisywała się A. Witkowska[50] Badaczka stwierdza, iż bohaterami dbającymi, w utworze, o pełną czytelność systemu znaków etykiety są: Sędzia, Podkomorzy i Wojski.[51] Autorka szczegółowo pisze o ich przemowach mających charakter edukacyjny.[52]
Bardzo ważnym elementem polskiego patriotyzmu, ukazanym w Panu Tadeuszu[53] jest Mazurek Dąbrowskiego, którego funkcję w epopei dokładnie zbadał B. Zakrzewski[54]. Zdaniem uczonego, Mickiewicz wyznaczył tej pieśni narodowej szczególną rolę, nie można jednak pominąć faktu, że Pieśń Legionów, nie jest jedyną pieśnią występującą w epopei.[55]
Poza pracami dotykającymi głównego tematu obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu powstały również opracowania mówiące o sposobie prezentacji społeczeństwa polskiego i rzeczywistości w utworze Mickiewicza. Zagadnienie to badali W. Borowy[56], J. Kleiner[57] i A. Paluchowski. [58] Wszyscy badacze zgodnie zwracają uwagę na realizm jakim posłużył się wieszcz w budowaniu obrazów zarówno samego społeczeństwa polskiego, jak i rzeczywistości go otaczającej.
Na zakończenie przeglądu badań i pozycji traktujących o obyczajowości w Panu Tadeuszu, warto wspomnieć o obszernej dwutomowej monografii K. Wyki[59], bo chociaż badacz nie skupia się w swojej pracy bezpośrednio nad tematem zwyczajów szlacheckich w epopei, to opracowanie bogate jest w wiele pośrednich wniosków związanych z tradycjami szlacheckimi.
Jak widać temat obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu jest tak obszerny, że zajmował on uwagę tych wszystkich badaczy, którzy od wielu lat wznoszą gmach wiedzy o Panu Tadeuszu[60] Wymienione tutaj pozycje nagromadziły ogromną ilość wiedzy i wiadomości pozwalających orientować się w tym zagadnieniu.
Podane badania i oparcie się o wnioski z nich wyciągnięte pozwoliło ukazać w niniejszej pracy życie dawnej Polski w XIX wieku, ale przede wszystkim ukazać obyczajowe szlacheckie ich funkcje i problematykę, ukazaną , przez narodowego wieszcza Adama Mickiewicza, w jego „biblii polskości”, jaką jest Pan Tadeusz
III. OBYCZAJOWOŚĆ SZLACHECKA W XIX W.
-Historia szlachty polskiej. Jej rozwój i ideologia- Walka z cudzoziemszczyzną- Stosunek do szlachty ukazywany w literaturze XIX wieku.-
Dotykając problemu obyczajowości szlacheckiej i problemu szlachetczyzny należy powiedzieć kilka słów o powstaniu i historii tej warstwy społecznej.
Początki szlachty, jako warstwy społecznej w Polsce sięgają już X wieku, kiedy to w Polsce panowała monarchia feudalna.[61] Mimo tego, że szlachta, tak naprawdę wywodzi się z rycerstwa to jej początki można zaobserwować już w średniowiecznych rodach. Były to grupy społeczne oparte na wspólnocie krwi, obejmujące rodziny wywodzące swe pochodzenie od wspólnego przodka.[62] Na przełomie wieku X i XI znaczenie ustrojowo- polityczne rodów było niemal żadne, jednak były one, ważną instytucją w dziedzinie obyczajowej. [63] W XII stuleciu powstały nowe rody, zawiązywane przez rycerskich posiadaczy ziemskich zobowiązanych do służby wojskowej a istniejące już, pozostają przekształcone .[64] Od XII wieku rody przyjmują postać heraldyczną. Ich jedność nie wynika już tylko z pokrewieństwa.[65] Rody rycerskie są związkami szerszymi, należy do nich wiele rodzin nie koniecznie biologicznie ze sobą związanych. Wiek XIII staje się przełomem. Pośród rodów pojawiają się pierwsze herby i dochodzi do podziału na klasy społeczne.[66]
Herby wywodziły się z dawnych znaków własnościowych, które straciły charakter indywidualny i dostosowały się do poszczególnych rodów rycerskich.[67] Przybieranie przez rycerstwo zwołań i herbów doprowadziło do powstania układu klasowego społeczeństwa, jednak nie był to najbardziej istotny element uformowania się podziału klasowego.
Proces zasadniczy przebiegał na płaszczyźnie gospodarczej.[68] Aby przynależeć do rodu heraldycznego trzeba było być silnym gospodarczo, czyli posiadać znaczną ilość ziemi. [69] Pomiędzy posiadaczami ziemskimi pojawiły się różnice w ilości posiadanych gruntów, a z biegiem czasu różnice te coraz bardziej się pogłębiały i powstały warstwy: dużych posiadaczy ziemskich, małorolne i bezrolne. Proces ten nazywa się immunizowaniem.[70] Posiadacze dóbr immunizowanych zaczęli samowolnie sprawować sądy nad ludnością zamieszkałą w ich obszarach.[71]
Podział klasowy był najbardziej istotnym procesem twórczym dla uformowania się stanu szlacheckiego, który zawiązał się właśnie na zasadzie klasowej. Szlachtę utworzyło rycerstwo posiadające ilość ziemi pozwalającą ubiegać się o dążenia immunizacyjne.[72] Kolejnym punktem zwrotnym w kształtowaniu się szlachty był rok 1374. W tym roku król Ludwik Węgierski nadał szlachcie polskiej przywilej zwany koszyckim, w zamian za uznanie przez szlachtę zasady dziedziczności tronu.[73] Był to pierwszy przywilej w historii dla całego stanu.[74] Wydanie nowych uprawnień uzależniło króla od szlachty i stało się podstawą całego szeregu dalszych przywilejów. Dzięki temu szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych.
Tak uformowana szlachta poprzez proces immunizacji i w wyniku zwycięsko rozegranej walki o przywileje uzyskała własną samowiedzę społeczną w stopniu większym niż dotychczas. Szlachta stała się świadomym swej siły stanem konsekwentnie dążącym do osiągnięcia jak najbardziej zdecydowanej przewagi społecznej w państwie. Aż w końcu w XV- XVI wieku stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych. Szlachta stała się stanem posiadającym odrębną od pozostałych warstw społecznych kulturę, wyrażającą się strojem, językiem, literaturą i sposobem życia.
Podstawową barierą przynależnościową stało się urodzenie.[75] W wieku XIII można było jeszcze „ nie rycerzowi” stać się rycerzem, ale już w XIV stuleciu stan szlachecki uformowany został na zasadzie rodowitości.[76] Szlachcicem stawał się ten, kto z rodziców się nim urodził. Na przestrzeni wieków zmieniały się kryteria przynależności do stanu szlacheckiego. Od XVII wieku stan szlachecki stał bardziej hermetyczny, dążył do podkreślenia swej wyjątkowości, nawet poprzez mitologizowanie swego pochodzenia (Sarmacja). W wieku XIX drobna szlachta na Litwie zwała się tytułami ziemskimi, do których żadnych historycznych, czy tym bardziej współczesnych podstaw nie było.[77]
prawną stało się oczywiście najsilniejszą wartością ideologiczną. Stało się elementem kultury, „ bytem idealnym”.[78] W wieku XVIII i XIX zwiększa się rozwarstwienie klasowe stanu szlacheckiego. W konsekwencji tego następuje rozszczepienie ideologiczne. Dla znacznej części szlachty i magnaterii „szlachectwo” przestaje być taką wartością jak w wiekach XVI czy XVII.[79]
Upadek uprzywilejowanej pozycji szlachty przebiegał w całym ówczesnym świecie. Bezpośrednią przyczyną końca był rozwój kapitalizmu, wzrost sił warstw i klas dotąd upośledzonych, a także polityka polityka państw zaborczych.[80]
Jak już zostało wspomniane szlachta była stanem wyposażonym we własną, indywidualną kulturę, która znajdowała swoje odbicie nie tylko w sposobie życia, ale także w stroju, języku czy literaturze.
Naczelną wartością ideologiczną w nowo powstałej kulturze szlacheckiej było samo „szlachectwo” według, którego prawdziwym szlachcicem był ten, który się nim urodził. Natomiast główną doktryną szlachty był rasizm. Doktryna ta wyrażała prawo ustanowione przez Boga.[81] Zdaniem szlachty :
To Bóg stworzył szlachectwo, a Bóg który stworzył Polskę i szlachtę jest katolicki. Naród Polski to naród szlachecki, szlachta jest przedmurzem chrześcijaństwa . [82]
Takie przeświadczenie doprowadziło polską szlachtę do zjawiska mesjanizmu narodowego, polegającego na przeświadczeniu, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy , które w sposób szczególny wyróżniają ich pośród narodów świata. Jednak szlachectwo będąc instytucją prawną stało się, oczywiście, najsilniejszą wartością ideologiczną. Stało się elementem kultury, „ bytem idealnym”.[83]
Drugim wzorem idealnego bytu szlachcica stał się szlachcic- ziemianin, który najwyżej cenił życie osiadłe, najchętniej w wiejskim ustroniu. Zycie osobiste prowadził zgodnie z rytmem życia przyrody. Był on przykładem życia poczciwego, zgodnego z religią i naturą. Zdaniem A. Zajączkowskiego ziemiańska poczciwość, była po prostu wegetacją , uzasadnianą przez chrześcijańską pokorę, brakiem dążenia do zmiany swojej sytuacji. [84] Poczciwemu ziemianinowi wystarczała dziedziczona po rodzicach wioska, tradycyjny poziom życia i ustalony porządek społeczny. [85]
W obrębie szlachty obowiązywała odrębna kultura, na etykietę której składała się suma wzorów, zachowań obowiązujących w całej społeczności. [86] Istotnym elementem tych wzorów były tkwiące u ich podstaw wartości ideologiczne, którymi właśnie były szlachectwo, równość i ziemiaństwo. [87] Te główne wartości ideologiczne były istotnymi cechami polskiej kultury szlacheckiej, wyznaczającymi jej typ ogólny. [88] Szlachectwo i równość strzegły integralności całej społeczności szlacheckiej, a ziemiaństwo było naczelną wartością w obrębie samego dworu, będącego szczytem folwarku, który dostarczał szlachcie wszystkich hedonistycznych treści życiowych. [89]
W wyglądzie zewnętrznym szlachta polska wyróżniała się przede wszystkim strojem, którym był kontusz, żupan i pas słucki. [90]
W sferze politycznej, na skutek nadawanych coraz to nowych przywilejów szlachcie powstał szlachecki parlament oraz Izba Poselska (Sejm), która wyłoniła się ze zjazdów prowincjonalnych sejmików. [91] Sejmiki szlacheckie w dawnej Polsce były zjazdami całej szlachty z terenu danej ziemi, bądź województwa. Wyłoniły się one ze zjazdów urzędników ziem, na których zaczęła przebywać szlachta.[92] Były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym, król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.[93] Udzielanie szlachcie coraz to nowych praw, zmuszało panujących do zwracania się z prośbą o akceptację nowych projektów, szczególnie tych dotyczących spraw podatkowych. [94] Z czasem sejm coraz bardziej rozszerzał swoje kompetencje i coraz bardziej ograniczał władzę panującego.
Jedną z ważniejszych instytucji prawnych dla szlachty był zwyczaj „zajazdu”. Był on sposobem wyegzekwowania wyroku sądowego w prawie staropolskim. Wobec słabości władzy wykonawczej, stał się on faktycznym sposobem dochodzenia swoich praw przez szlachtę.[95] Odbywał się po wcześniejszych etapach (wwiązaniu, ponownym wwiązaniu, rumacji).[96] Polegał na zwołaniu przez starostę pospolitego ruszenia powiatu i siłowym usunięciu opornego dłużnika.[97]
Pod koniec wieku XVIII i XIX w kulturze polskiej mamy do czynienia ze zjawiskiem tak zwanej „cudzoziemszczyzny”. Polegało ono na czerpaniu przeróżnych ...
Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie nadawało życiu szlachty i ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy wszystko miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty, w czasach utraconej niepodległości. W Panu Tadeuszu znaleźć możemy dawną gościnność staropolską, obyczaje towarzyskie, dawną religijność narodu i wierność tradycji, dawną kłótliwość i inne cechy charakteru szlachty polskiej. W utworze jest też praca na roli, a oprócz pracy- uczty i rozrywki. Mickiewiczowskie Soplicowo to poniekąd syntetyczny obraz polskości, ekstrakt wszystkiego, co chciałoby się uchronić od zatraty i co zapisało się w pamięci, utrwaliło w systemach jako ważne i charakterystyczne, odrębne, kochane i dobre .
Praca niniejsza ma za zadanie ukazać w pełni- jak najbardziej to możliwe- obraz tradycji szlacheckich XIX wieku i porównać je z tymi które ukazane zostały przez Adama Mickiewicza w Panu Tadeuszu. Praca niniejsza ma na celu również ukazać różnorakie funkcje owych obyczajów ukazanych przez narodowego wieszcza w jego epopei a także przedstawić problematykę utworu z nimi związana.
Praca niniejsza oparta została o badania wybitnych pracowników naukowych, zajmujących się powyższym tematem.
Opierając się o podane badania pragnę napisać tu o życiu dawnej Polski w XIX wieku, ale przede wszystkim o obyczajowości szlacheckiej ukazanej , przez narodowego wieszcza Adama Mickiewicza, w jego „biblii polskości”, jaką jest Pan Tadeusz
I . Z HISTORII PROBLEMU.
Rozdział ten poświęcony jest przeglądowi stanowisk badawczych dotyczących problemu obyczajowości szlacheckiej w XIX wieku, ale przedewszystkim zaś- obyczajowości w epopei Adama Mickiewicza pt: Pan Tadeusz .
Na temat obyczajów i tradycji w Panu Tadeuszu[1] pisało wielu wybitnych badaczy okresu romantyzmu, a ostatnimi czasy powstało również wiele pozycji mówiących o obyczajach i tradycjach XIX wieku, badających mentalność i ideologię narodu polskiego w tym czasie.
Do jednych z wielu takich pozycji należy książka A. Zajączkowskiego[2], w której to autor przedstawia historię szlachty od jej początków, aż do upadku.[3] W pracy przedstawiona zostaje, również struktura szlachty i jej układ klasowy. [4] Autor nie pominął zwyczajów politycznych szlachty, dlatego obszernie pisze o sejmikach szlacheckich[5], czy o samym sejmie jako symbolu ustroju politycznego państwa polskiego z lat 1505- 1792.[6]. Badacz podejmuje również problem szlachectwa jako instytucji prawnej[7], rasizmu szlacheckiego[8], ale także równości[9] i kultury szlacheckiej XIX wieku.[10]
O samej kulturze i obyczajach szlacheckich, interesującego nas okresu, obszerne badania prowadził A. Zieliński. Badacz napisał dwie prace, z których jedna[11] poświęcona została zmianom w kulturze narodowej Polski w latach 1807- 1831, zaś druga [12] w całości ukazuje pojęcie narodu i narodowości w literaturze oraz publicystyce polskiej z lat 1815- 1831. W swych pracach autor pisze o problemie „cudzoziemszczyzny” , która stanowiła antytezę narodowości, skupiającą w sobie wszystko to co niezgodne było z celami, uważanymi powszechnie za narodowe.[13] A. Zieliński prezentuje miejsca przejawiania się „cudzoziemszczyzny”, a także o sposoby zwalczania tego zjawiska. I tak ,w pracy pt: Naród i narodowość w polskiej literaturze 1815- 1831[14], opisana zostaje wartość języka polskiego, jako jednego z najbardziej podstawowych elementów pojęcia narodu i narodowości.[15] Zwrócona zostaje również uwaga, na szerząca się modną „francuszczyznę” w XIX stuleciu, która stanowiła w owym czasie poważne zagrożenie dla zatracenia i wypaczenia języka narodowego.[16] A. Zieliński obszernie traktuje, również o „walce fraka z kontuszem”[17] czyli wypieraniu stroju staropolskiego przez modny w owym czasie frak.
Obydwie prace A. Zielińskiego w doskonały sposób prezentują umysłowość nacji polskiej w okresie XIX- wiecznym.
Tematem obyczajowości szlacheckiej w literaturze XIX wieku zajął się A.Waśko[18] Przedstawia on ogólną charakterystykę oraz ocenę szlachty polskiej, prezentowaną przez twórców romantycznych. Ocena tej warstwy społecznej i jej instytucji, zdaniem badacza związana była z dwoma systemami filozoficzno- politycznymi panującymi w literaturze: z konserwatyzmem oraz mesjanizmem.[19] I właśnie do nurtu mesjanistycznego autor zalicza Adama Mickiewicza, obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego, twierdząc, że w twórczości wyżej wymienionych, tylko u Mickiewicza trudno doszukać się okresu, w którym dominowałyby akcenty satyryczne czy oskarżycielskie wobec szlachetczyzny.[20]
Jak widać wymienione tu pozycje przynajmniej w dostateczny sposób pomogą mi zobrazować i po krótce przybliżyć życie i zwyczaje narodu polskiego w XIX stuleciu, oraz porównać je z tymi przedstawionymi przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu.
Jak wcześniej zostało wspomniane, powstał także ogrom prac związanych z tematem tradycji i obyczajowości szlacheckiej w samym Panu Tadeuszu[21]. Ciężko wymienić wszystkie nazwiska badaczy zajmujących się, tym problemem. Jednak myśląc o tradycjach szlacheckich w epopei Mickiewicza, na pewno należy wspomnieć o takich uczonych jak: Ignacy Chrzanowski[22], Stanisław Tarnowski[23], Stanisław Pigoń[24], Kazimierz Wyka[25], Alina Witkowska[26] czy Kazimierz Górski[27]. Nie można zapomnieć jednak o innych równie wspaniałych pracach, omawiających obyczajowość szlachecką w utworze Adama Mickiewicza.[28]
Jeden z wymienionych, badaczy, a mianowicie, S. Pigoń w swojej pracy pt: „Pan Tadeusz”, wzrost, wielkość i sława. Studium Literackie[29] przybliża motywy i wzorce kierujące Mickiewiczem w pisaniu Pana Tadeusza. Badacz stwierdza, że bezpośrednim wzorem Soplicowa, była Nowogródczyzna[30], czyli ukochany kraj lat dziecinnych autora Konrada Wallenroda[31], Mickiewicz nie pozostawał jednak głuchy na opinie rodaków przybywających z Polski do Paryża, często zwracając się do nich z prośbą o opisanie pewnych szczegółów związanych z krajem.[32]
Autor Ballad i Romansów[33] ,niewątpliwie przedstawił wyidealizowany obraz życia szlacheckiego w Panu Tadeuszu. Ogólny zarys obyczajów tej warstwy społecznej, przedstawiony w eposie Mickiewicza dają prace: I. Chrzanowskiego[34], S. Tarnowskiego[35], K. Drzewieckiego[36] i J. Krzyżanowskiego[37]. Wszyscy badacze bezsprzecznie podkreślają idealizację przestrzeni Soplicowskiej, oraz jej mieszkańców przez Mickiewicza. Zdaniem I. Chrzanowskiego w epopei znaleźć możemy nie tylko gościnność staropolską czy obyczaje towarzyskie, ale także cechy i przywary narodu polskiego, takie jak: wesołość i kłótliwość.[38] S. Tarnowski, pisze znowu o tym, że w dziele Mickiewicza znaleźć możemy najdoskonalsze opisy domów, ludzi, ich zwyczajów, śniadań i obiadów[39], ale tak naprawdę: to samo przez się istnieć nie mogło, to musiało być tylko tłem[40]. K. Drzewiecki twierdzi, że Pan Tadeusz tworzy wierny obraz życia szlachty polskiej, wprowadzając czytelnika do kraju, gdzie samemu Mickiewiczowi młodość upłynęła, to znaczy do domu Sędziego Soplicy.[41] I. Krzyżanowski, natomiast, stwierdza iż poemat jest nieocenioną i prawie encyklopedyczną skarbnicą elementów kulturowych polskiej szlachty[42].
O konkretnych szczegółach związanych z obyczajami szlacheckimi, dowiedzieć się możemy natomiast, z kolejnej pracy, wspominanego już wielokrotnie S. Pigonia. W dziele pt: Sąd nad Polską w „Panu Tadeuszu”[43] autor zwraca uwagę na jedną z instytucji prawnych jaką był „zajazd”, podkreślając zarazem, iż Mickiewicz w Panu Tadeuszu przedstawił jego wypaczoną formę.[44] Poglądy S. Pigonia, na temat „zajazdu” całkowicie popiera K. Górski[45]. Odmienne zdanie natomiast mają obaj badacze na temat „Sejmiku” ukazanego w utworze przez Mickiewicza. S. Pigoń, uważa, że nie można utożsamić apologii dawnego sejmowania wyrażonej w utworze z poglądami samego Mickiewicza[46], zaś K. Górski, stwierdza, iż w scenie opisującej „Sejmik” autor wypowiedział ciekawe wnioski o dawnym ustroju Polski[47].
Innym z przykładów obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu jest strój staropolski. Tematem tym zajął się J. Brzozowski[48], stwierdzając iż Mickiewicz podniósł do wymiaru epopei szlachecki strój na który składał się: kontusz, żupan, pas i konfederatka.[49]
Bardzo ważnym elementem kultury szlacheckiej przedstawionym w utworze przez Mickiewicza jest porządek opierający się na etykiecie, czyli zbiorze zasad regulujących ludzkie czynności i sposoby zachowań. O tym zagadnieniu szeroko rozpisywała się A. Witkowska[50] Badaczka stwierdza, iż bohaterami dbającymi, w utworze, o pełną czytelność systemu znaków etykiety są: Sędzia, Podkomorzy i Wojski.[51] Autorka szczegółowo pisze o ich przemowach mających charakter edukacyjny.[52]
Bardzo ważnym elementem polskiego patriotyzmu, ukazanym w Panu Tadeuszu[53] jest Mazurek Dąbrowskiego, którego funkcję w epopei dokładnie zbadał B. Zakrzewski[54]. Zdaniem uczonego, Mickiewicz wyznaczył tej pieśni narodowej szczególną rolę, nie można jednak pominąć faktu, że Pieśń Legionów, nie jest jedyną pieśnią występującą w epopei.[55]
Poza pracami dotykającymi głównego tematu obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu powstały również opracowania mówiące o sposobie prezentacji społeczeństwa polskiego i rzeczywistości w utworze Mickiewicza. Zagadnienie to badali W. Borowy[56], J. Kleiner[57] i A. Paluchowski. [58] Wszyscy badacze zgodnie zwracają uwagę na realizm jakim posłużył się wieszcz w budowaniu obrazów zarówno samego społeczeństwa polskiego, jak i rzeczywistości go otaczającej.
Na zakończenie przeglądu badań i pozycji traktujących o obyczajowości w Panu Tadeuszu, warto wspomnieć o obszernej dwutomowej monografii K. Wyki[59], bo chociaż badacz nie skupia się w swojej pracy bezpośrednio nad tematem zwyczajów szlacheckich w epopei, to opracowanie bogate jest w wiele pośrednich wniosków związanych z tradycjami szlacheckimi.
Jak widać temat obyczajowości szlacheckiej w Panu Tadeuszu jest tak obszerny, że zajmował on uwagę tych wszystkich badaczy, którzy od wielu lat wznoszą gmach wiedzy o Panu Tadeuszu[60] Wymienione tutaj pozycje nagromadziły ogromną ilość wiedzy i wiadomości pozwalających orientować się w tym zagadnieniu.
Podane badania i oparcie się o wnioski z nich wyciągnięte pozwoliło ukazać w niniejszej pracy życie dawnej Polski w XIX wieku, ale przede wszystkim ukazać obyczajowe szlacheckie ich funkcje i problematykę, ukazaną , przez narodowego wieszcza Adama Mickiewicza, w jego „biblii polskości”, jaką jest Pan Tadeusz
III. OBYCZAJOWOŚĆ SZLACHECKA W XIX W.
-Historia szlachty polskiej. Jej rozwój i ideologia- Walka z cudzoziemszczyzną- Stosunek do szlachty ukazywany w literaturze XIX wieku.-
Dotykając problemu obyczajowości szlacheckiej i problemu szlachetczyzny należy powiedzieć kilka słów o powstaniu i historii tej warstwy społecznej.
Początki szlachty, jako warstwy społecznej w Polsce sięgają już X wieku, kiedy to w Polsce panowała monarchia feudalna.[61] Mimo tego, że szlachta, tak naprawdę wywodzi się z rycerstwa to jej początki można zaobserwować już w średniowiecznych rodach. Były to grupy społeczne oparte na wspólnocie krwi, obejmujące rodziny wywodzące swe pochodzenie od wspólnego przodka.[62] Na przełomie wieku X i XI znaczenie ustrojowo- polityczne rodów było niemal żadne, jednak były one, ważną instytucją w dziedzinie obyczajowej. [63] W XII stuleciu powstały nowe rody, zawiązywane przez rycerskich posiadaczy ziemskich zobowiązanych do służby wojskowej a istniejące już, pozostają przekształcone .[64] Od XII wieku rody przyjmują postać heraldyczną. Ich jedność nie wynika już tylko z pokrewieństwa.[65] Rody rycerskie są związkami szerszymi, należy do nich wiele rodzin nie koniecznie biologicznie ze sobą związanych. Wiek XIII staje się przełomem. Pośród rodów pojawiają się pierwsze herby i dochodzi do podziału na klasy społeczne.[66]
Herby wywodziły się z dawnych znaków własnościowych, które straciły charakter indywidualny i dostosowały się do poszczególnych rodów rycerskich.[67] Przybieranie przez rycerstwo zwołań i herbów doprowadziło do powstania układu klasowego społeczeństwa, jednak nie był to najbardziej istotny element uformowania się podziału klasowego.
Proces zasadniczy przebiegał na płaszczyźnie gospodarczej.[68] Aby przynależeć do rodu heraldycznego trzeba było być silnym gospodarczo, czyli posiadać znaczną ilość ziemi. [69] Pomiędzy posiadaczami ziemskimi pojawiły się różnice w ilości posiadanych gruntów, a z biegiem czasu różnice te coraz bardziej się pogłębiały i powstały warstwy: dużych posiadaczy ziemskich, małorolne i bezrolne. Proces ten nazywa się immunizowaniem.[70] Posiadacze dóbr immunizowanych zaczęli samowolnie sprawować sądy nad ludnością zamieszkałą w ich obszarach.[71]
Podział klasowy był najbardziej istotnym procesem twórczym dla uformowania się stanu szlacheckiego, który zawiązał się właśnie na zasadzie klasowej. Szlachtę utworzyło rycerstwo posiadające ilość ziemi pozwalającą ubiegać się o dążenia immunizacyjne.[72] Kolejnym punktem zwrotnym w kształtowaniu się szlachty był rok 1374. W tym roku król Ludwik Węgierski nadał szlachcie polskiej przywilej zwany koszyckim, w zamian za uznanie przez szlachtę zasady dziedziczności tronu.[73] Był to pierwszy przywilej w historii dla całego stanu.[74] Wydanie nowych uprawnień uzależniło króla od szlachty i stało się podstawą całego szeregu dalszych przywilejów. Dzięki temu szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych.
Tak uformowana szlachta poprzez proces immunizacji i w wyniku zwycięsko rozegranej walki o przywileje uzyskała własną samowiedzę społeczną w stopniu większym niż dotychczas. Szlachta stała się świadomym swej siły stanem konsekwentnie dążącym do osiągnięcia jak najbardziej zdecydowanej przewagi społecznej w państwie. Aż w końcu w XV- XVI wieku stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych. Szlachta stała się stanem posiadającym odrębną od pozostałych warstw społecznych kulturę, wyrażającą się strojem, językiem, literaturą i sposobem życia.
Podstawową barierą przynależnościową stało się urodzenie.[75] W wieku XIII można było jeszcze „ nie rycerzowi” stać się rycerzem, ale już w XIV stuleciu stan szlachecki uformowany został na zasadzie rodowitości.[76] Szlachcicem stawał się ten, kto z rodziców się nim urodził. Na przestrzeni wieków zmieniały się kryteria przynależności do stanu szlacheckiego. Od XVII wieku stan szlachecki stał bardziej hermetyczny, dążył do podkreślenia swej wyjątkowości, nawet poprzez mitologizowanie swego pochodzenia (Sarmacja). W wieku XIX drobna szlachta na Litwie zwała się tytułami ziemskimi, do których żadnych historycznych, czy tym bardziej współczesnych podstaw nie było.[77]
prawną stało się oczywiście najsilniejszą wartością ideologiczną. Stało się elementem kultury, „ bytem idealnym”.[78] W wieku XVIII i XIX zwiększa się rozwarstwienie klasowe stanu szlacheckiego. W konsekwencji tego następuje rozszczepienie ideologiczne. Dla znacznej części szlachty i magnaterii „szlachectwo” przestaje być taką wartością jak w wiekach XVI czy XVII.[79]
Upadek uprzywilejowanej pozycji szlachty przebiegał w całym ówczesnym świecie. Bezpośrednią przyczyną końca był rozwój kapitalizmu, wzrost sił warstw i klas dotąd upośledzonych, a także polityka polityka państw zaborczych.[80]
Jak już zostało wspomniane szlachta była stanem wyposażonym we własną, indywidualną kulturę, która znajdowała swoje odbicie nie tylko w sposobie życia, ale także w stroju, języku czy literaturze.
Naczelną wartością ideologiczną w nowo powstałej kulturze szlacheckiej było samo „szlachectwo” według, którego prawdziwym szlachcicem był ten, który się nim urodził. Natomiast główną doktryną szlachty był rasizm. Doktryna ta wyrażała prawo ustanowione przez Boga.[81] Zdaniem szlachty :
To Bóg stworzył szlachectwo, a Bóg który stworzył Polskę i szlachtę jest katolicki. Naród Polski to naród szlachecki, szlachta jest przedmurzem chrześcijaństwa . [82]
Takie przeświadczenie doprowadziło polską szlachtę do zjawiska mesjanizmu narodowego, polegającego na przeświadczeniu, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy , które w sposób szczególny wyróżniają ich pośród narodów świata. Jednak szlachectwo będąc instytucją prawną stało się, oczywiście, najsilniejszą wartością ideologiczną. Stało się elementem kultury, „ bytem idealnym”.[83]
Drugim wzorem idealnego bytu szlachcica stał się szlachcic- ziemianin, który najwyżej cenił życie osiadłe, najchętniej w wiejskim ustroniu. Zycie osobiste prowadził zgodnie z rytmem życia przyrody. Był on przykładem życia poczciwego, zgodnego z religią i naturą. Zdaniem A. Zajączkowskiego ziemiańska poczciwość, była po prostu wegetacją , uzasadnianą przez chrześcijańską pokorę, brakiem dążenia do zmiany swojej sytuacji. [84] Poczciwemu ziemianinowi wystarczała dziedziczona po rodzicach wioska, tradycyjny poziom życia i ustalony porządek społeczny. [85]
W obrębie szlachty obowiązywała odrębna kultura, na etykietę której składała się suma wzorów, zachowań obowiązujących w całej społeczności. [86] Istotnym elementem tych wzorów były tkwiące u ich podstaw wartości ideologiczne, którymi właśnie były szlachectwo, równość i ziemiaństwo. [87] Te główne wartości ideologiczne były istotnymi cechami polskiej kultury szlacheckiej, wyznaczającymi jej typ ogólny. [88] Szlachectwo i równość strzegły integralności całej społeczności szlacheckiej, a ziemiaństwo było naczelną wartością w obrębie samego dworu, będącego szczytem folwarku, który dostarczał szlachcie wszystkich hedonistycznych treści życiowych. [89]
W wyglądzie zewnętrznym szlachta polska wyróżniała się przede wszystkim strojem, którym był kontusz, żupan i pas słucki. [90]
W sferze politycznej, na skutek nadawanych coraz to nowych przywilejów szlachcie powstał szlachecki parlament oraz Izba Poselska (Sejm), która wyłoniła się ze zjazdów prowincjonalnych sejmików. [91] Sejmiki szlacheckie w dawnej Polsce były zjazdami całej szlachty z terenu danej ziemi, bądź województwa. Wyłoniły się one ze zjazdów urzędników ziem, na których zaczęła przebywać szlachta.[92] Były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym, król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.[93] Udzielanie szlachcie coraz to nowych praw, zmuszało panujących do zwracania się z prośbą o akceptację nowych projektów, szczególnie tych dotyczących spraw podatkowych. [94] Z czasem sejm coraz bardziej rozszerzał swoje kompetencje i coraz bardziej ograniczał władzę panującego.
Jedną z ważniejszych instytucji prawnych dla szlachty był zwyczaj „zajazdu”. Był on sposobem wyegzekwowania wyroku sądowego w prawie staropolskim. Wobec słabości władzy wykonawczej, stał się on faktycznym sposobem dochodzenia swoich praw przez szlachtę.[95] Odbywał się po wcześniejszych etapach (wwiązaniu, ponownym wwiązaniu, rumacji).[96] Polegał na zwołaniu przez starostę pospolitego ruszenia powiatu i siłowym usunięciu opornego dłużnika.[97]
Pod koniec wieku XVIII i XIX w kulturze polskiej mamy do czynienia ze zjawiskiem tak zwanej „cudzoziemszczyzny”. Polegało ono na czerpaniu przeróżnych ...