Glowne kierunki w literzturze i sztuce wdrugiej polowie XIX wieku
person
brightness_auto
1 odpowiedź
XIX i XX wiek - Kierunki w literaturze
REALIZM - sposób kreowanie świata, który wiernie oddaje rzeczywistość obiektywną, zastaną przez twórcę. Dostrzec tu można powrót do znanej w starożytności zasady mimesis - obrazowania, naśladowania. Pisarz osiąga zamierzony cel przez wnikliwą obserwację, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących w świecie. Bohaterami utworów literackich są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie. Najwłaściwszą formą literacką jest powieść - jako posiadająca największe możliwości przedstawiania rzeczywistości. W powieściach (opowiadaniach) nadrzędna jest rola wszechwiedzącego narratora, reprezentującego wszechstronną wiedzę o świecie. Twórcami prozy realistycznej są m.in.: Francuzi - H. Balzak (1799-1850, Komedia ludzka, Ojciec Goriot); Stendhal (1783-1842, Czerwone i czarne); Anglik - K. Dickens (Klub Pickwicka); Rosjanie - Lew Tołstoj (1828-1910, Wojna i pokój, Anna Karenina), F. Dostojewski (1821-1881, Zbrodnia i kara). Odmianą realizmu jest realizm krytyczny (występujący w literaturze polskiej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku), kiedy rzeczywistość obiektywna zostaje w dziele literackim poddana krytyce. Twórca występuje w stosunku do niej z pozycji ideologa pozytywistycznego, który poddaje surowej ocenie wszelkie przejawy niezgodności z założeniami epoki. Do najwybitniejszych osiągnięć realizmu krytycznego należą liczne dzieła E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, B. Prusa (przede wszystkim Lalka), M. Konopnickiej (1812-1870).
NATURALIZM(weryzm) - kierunek literacki ukształtowany we Francji w II połowie XIX wieku. Za jego twórcę uchodzi Emil Zola, który swój program literacki sformułował m.in. w tomie artykułów Powieść eksperymentalna (1880). Zola pragnął upodobnić metody stosowane w dziele literackim do metod, jakimi posługują się nauki eksperymentalne. Naukowość miała polegać na przyjęciu postawy skrajnie obiektywistycznej, pisarz nie miał prawa występować w roli komentatora. Naturalizm posługiwał się językiem potocznym, poszerzył zakres poruszanej tematyki o problemy i środowiska, o których do tej pory nie pisano. Na teorię i praktykę naturalizmu oddziałała teoria Darwina, zwłaszcza jego koncepcja walki o byt i dziedziczności.
EKSPRESJONIZM - ukształtował się w opozycji do tendencji twórczych dominujących w drugiej połowie XIX wieku i początku XX wieku; kierunek funkcjonował w literaturze i sztuce. Ukazywał silne przeżycia psychiczne, dążył do ich uzewnętrznienia, akcentował ostre kontrasty w obrazie rzeczywistości, posługiwał się jaskrawymi środkami wyrazu. Bezpośrednimi prekursorami ekspresjonizmu w malarstwie byli V. van Gogh, E. Munch.
IMPRESJONIZM - kierunek ukształtowany we Francji w II połowie XIX wieku przede wszystkim w malarstwie, ma swoje odpowiedniki we wszystkich dziedzinach sztuki. Nazwa wywodzi się z j. franc. - impression (wrażenie) - i określa takie postępowanie twórcze, które zmierza do podkreślenia podmiotowego, jednostkowego przeżycia rzeczywistości, utrwalenia w dziele sztuki przelotnych, indywidualnych i trudnych do oddania stanów psychicznych. W literaturze odznacza się tendencją do subiektywizacji i zmysłowego uobecnienia przedstawień rzeczywistości, do chwytania na gorąco przelotnych i nieokreślonych stanów duszy. Poeci dążyli do oddania w swoich utworach przelotnych, chwilowych wrażeń, nastrojów. W poezji dominowały wrażenia zmysłowe, muzyka, zapach, światło, barwa.
SYMBOLIZM - Prąd literacki ukształtowany we Francji i Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX wieku. Nazwa pochodzi od ogłoszonego w "Le Figaro" (1886) manifestu J. Moreasa Le Symbolisme. Teorię symbolizmu sformułował Maurycy Maeterlinck. Symboliści zrezygnowali z parnasistowskiego wzorca poezji opisowej, a w jego miejsce zaproponowali poezję, której ambicją stało się wyrażenie tego, co niewyrażalne. Sugerował, że obraz rzeczywistości poznawalnej jest ograniczony, poza nim istnieje sfera niepoznawalna i niewyrażalna. Metoda symboliczna polegała na zastąpieniu bezpośredniej wypowiedzi lirycznej, nazywającej stany psychiczne i przeżycia podmiotu przez wizyjny, obrazowy ich ekwiwalent.
MODERNIZM -Nazwa ta określa tendencje artystyczne i światopoglądowe o charakterze nowatorskim, silnie akcentuje opozycję wobec zastanych wartości, poetyk i prądów filozoficznych. Zgodnie z terminologią angielską modernizm od(modern literature - literatura nowoczesna, współczesna) reprezentują pisarze pierwszej połowy XX wieku: Joyce, Kafka, Eliot, Faulkner.
POSTMODERNIZM - określenie szeregu tendencji we współczesnej kulturze, sztuce, literaturze, filozofii nauki, życiu społeczno-politycznym, używane głównie w trzech znaczeniach:
1) okres od schyłku modernizmu (rozumianego jako etap między końcem XIX w. i połową XX w.), zapoczątkowany w literaturze amerykańskiej w latach 60., następnie rozwijający się w innych krajach, przede wszystkim europejskich. W tym znaczeniu termin jest stosowany przez wielu krytyków literatury, sztuki i architektury;
2) epoka kulturowo-cywilizacyjna, która pojawiła się po tzw. epoce nowoczesności (XVIII w. lata 60. XX w.). Postmoderniści pragną przewartościować bądź odrzucić filozoficzną i artystyczną tradycję epoki oświecenia. Idea tak rozumianego postmodernizmu powstała głównie we Francji, jej twórcami byli m.in.: J.F. Lyotard (Condition postmoderne 1979), J. Derrid, G. Deleuze, J. Baudrillard, a w USA - R. Rorty i H. Silverman;
3) "kondycja postmodernistyczna" sytuacja społeczno-ekonomiczna i intelektualna w społeczeństwie postindustrialnym, któremu nadaje charakter coraz bardziej skomplikowana i wyrafinowana technologia.
Postmodernizm zwalcza takie koncepcje, jak: obiektywność pojmowanej autonomicznie nauki, tradycyjne kryteria racjonalności, idea jedności, całości i systemowości, a także wszelkie całościowe doktryny filozoficzne czy polityczne. Posługuje się m.in.: heterogenicznością, ambiwalencją, filozoficznym antyfundamentalizmem, metodologicznym destrukcjonizmem. W twórczości G. Garcíi Márqueza, C. Fuentesa, J. Bartha, Th. Pynchona, W. Burroughsa, E. Doctorowa, M. Kundery.
Eco postmodernizm przejawia się w ujawnianiu w tekście umowności literackich (szczególnie fabuły i narracji), stosowaniu rodzajowych i stylowych form mieszanych, częstym używaniu cytatu bądź kryptocytatu oraz pastiszu, parodii, persyflażu. Odwoływanie się do stylów przeszłości oznacza niechęć do awangardyzmu i kultu nowości na rzecz przetwarzania tradycji, a także dostosowanie się (szczególnie w sztuce) do komercjalizmu rynku odbiorcy.
W latach 70. i 80. XX w. postmodernizm w sztuce istniał pod różnymi nazwami, np.: neoklasycyzm, neomanieryzm, neobarok, rzeźba transawangardy, Neuen Wilden.
EGZYSTENCJONALIZM - w literaturze związany jest z kierunkiem filozoficznym o tej samej nazwie. Twórcą kierunku był filozof duński S.Kierkegaard (pierwsza połowa XIX w.) W latach dwudziestych naszego stulecia egzystencjalizm dominował w filozofii niemieckiej (Martin Heidegger i Kair Jaspers).
Do literatury egzystencjalizm przeniknął w latach czterdziestych. Był najważniejszym zjawiskiem pierwszych lat po zakończeniu II wojny światowej. Istotną role odegrali tu twórcy francuscy: Jean Pauł Sartre i Albert Camus.
Egzystencjonaliści postawili w centrum zainteresowania problemy obecne w literaturze od wieków, ale wyrazili je własnym, nowym językiem. Zajęli się sytuacją jednostki w świecie, jej wolnością, dokonywanymi wyborami. Była ona rozpatrywana w powiązaniu z napięciami współczesnego świata. Podstawową kategorią wyrażającą sytuację człowieka był u egzystencjalistów absurd. Najpełniej wytłumaczył to Albert Camus w powieści "Obcy".
Camus i Sartre twierdzili, że egzystencja ludzka jest absurdem, pozbawionym przyczyny i celu (obaj pisarze byli niewierzący). Camus mówił o człowieku absurdalnym - czyli kimś, kto ma świadomość tragizmu swego losu, nieuchronności śmierci. Większość ludzi odpycha tę świadomość od siebie, żyje codziennością. Jakie wyjście ma jednak jednostka obdarzona silnym poczuciem absurdu wszystkiego? Egzystencj aliści poszukiwali odpowiedzi na to pytanie. W powieści "Mdłości" Sartre'a Antoni Roquentin, samotny trzydziestoletni mężczyzna, jest przerażony irracjonalnością i pustką swojego życia, upływającego wśród rozpaczliwej nudy i ograniczeń narzucanych przez innych ludzi.
"Wszystko jest przypadkowe - pisze Roquentin w swoim dzienniku. - Ten ogród, to miasto i ja sam. Kiedy człowiek zda sobie z tego sprawę, robi mu się słabo i wszystko dookoła osnuwa się mgłą: oto nudności".
Kiedy wszystko zawodzi, Roquentin znajduje jedyny sposób, by usprawiedliwić swoje istnienie - musi z bezwzględną szczerością opisać swoje życie. W powieści "Obcy" (1942) Camus stworzył bohatera, który wydaje się wcieleniem przeciętności, niewolnikiem przyzwyczajeń. Ten oschły, pozbawiony namiętności mężczyzna dokonuje któregoś dnia czynu absurdalnego - bez powodu zabija człowieka. Zostaje w efekcie skazany na karę śmierci. Meursault zbuntował się przeciw absurdowi życia poprzez działanie bezsensowne. Ostatnie chwile życia przeżył w poczuciu wolności, pogardy wobec śmierci.
Człowiek nie jest wolny, ponieważ już w chwili narodzenia jest skazany na śmierć. Poczucie absurdu istnienia i zrozumienie, że nie ma wyjścia, wywołuje zarazem zachłyśnięcie się wolnością. Aby to uczucie trwało, konieczny jest ciągły bunt przeciw irracjonalności ludzkiego losu.
REALIZM - sposób kreowanie świata, który wiernie oddaje rzeczywistość obiektywną, zastaną przez twórcę. Dostrzec tu można powrót do znanej w starożytności zasady mimesis - obrazowania, naśladowania. Pisarz osiąga zamierzony cel przez wnikliwą obserwację, rzetelną wiedzę o społeczeństwie i prawach rządzących w świecie. Bohaterami utworów literackich są przeciętni, nie wyróżniający się z otoczenia ludzie. Najwłaściwszą formą literacką jest powieść - jako posiadająca największe możliwości przedstawiania rzeczywistości. W powieściach (opowiadaniach) nadrzędna jest rola wszechwiedzącego narratora, reprezentującego wszechstronną wiedzę o świecie. Twórcami prozy realistycznej są m.in.: Francuzi - H. Balzak (1799-1850, Komedia ludzka, Ojciec Goriot); Stendhal (1783-1842, Czerwone i czarne); Anglik - K. Dickens (Klub Pickwicka); Rosjanie - Lew Tołstoj (1828-1910, Wojna i pokój, Anna Karenina), F. Dostojewski (1821-1881, Zbrodnia i kara). Odmianą realizmu jest realizm krytyczny (występujący w literaturze polskiej na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku), kiedy rzeczywistość obiektywna zostaje w dziele literackim poddana krytyce. Twórca występuje w stosunku do niej z pozycji ideologa pozytywistycznego, który poddaje surowej ocenie wszelkie przejawy niezgodności z założeniami epoki. Do najwybitniejszych osiągnięć realizmu krytycznego należą liczne dzieła E. Orzeszkowej, H. Sienkiewicza, B. Prusa (przede wszystkim Lalka), M. Konopnickiej (1812-1870).
NATURALIZM(weryzm) - kierunek literacki ukształtowany we Francji w II połowie XIX wieku. Za jego twórcę uchodzi Emil Zola, który swój program literacki sformułował m.in. w tomie artykułów Powieść eksperymentalna (1880). Zola pragnął upodobnić metody stosowane w dziele literackim do metod, jakimi posługują się nauki eksperymentalne. Naukowość miała polegać na przyjęciu postawy skrajnie obiektywistycznej, pisarz nie miał prawa występować w roli komentatora. Naturalizm posługiwał się językiem potocznym, poszerzył zakres poruszanej tematyki o problemy i środowiska, o których do tej pory nie pisano. Na teorię i praktykę naturalizmu oddziałała teoria Darwina, zwłaszcza jego koncepcja walki o byt i dziedziczności.
EKSPRESJONIZM - ukształtował się w opozycji do tendencji twórczych dominujących w drugiej połowie XIX wieku i początku XX wieku; kierunek funkcjonował w literaturze i sztuce. Ukazywał silne przeżycia psychiczne, dążył do ich uzewnętrznienia, akcentował ostre kontrasty w obrazie rzeczywistości, posługiwał się jaskrawymi środkami wyrazu. Bezpośrednimi prekursorami ekspresjonizmu w malarstwie byli V. van Gogh, E. Munch.
IMPRESJONIZM - kierunek ukształtowany we Francji w II połowie XIX wieku przede wszystkim w malarstwie, ma swoje odpowiedniki we wszystkich dziedzinach sztuki. Nazwa wywodzi się z j. franc. - impression (wrażenie) - i określa takie postępowanie twórcze, które zmierza do podkreślenia podmiotowego, jednostkowego przeżycia rzeczywistości, utrwalenia w dziele sztuki przelotnych, indywidualnych i trudnych do oddania stanów psychicznych. W literaturze odznacza się tendencją do subiektywizacji i zmysłowego uobecnienia przedstawień rzeczywistości, do chwytania na gorąco przelotnych i nieokreślonych stanów duszy. Poeci dążyli do oddania w swoich utworach przelotnych, chwilowych wrażeń, nastrojów. W poezji dominowały wrażenia zmysłowe, muzyka, zapach, światło, barwa.
SYMBOLIZM - Prąd literacki ukształtowany we Francji i Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX wieku. Nazwa pochodzi od ogłoszonego w "Le Figaro" (1886) manifestu J. Moreasa Le Symbolisme. Teorię symbolizmu sformułował Maurycy Maeterlinck. Symboliści zrezygnowali z parnasistowskiego wzorca poezji opisowej, a w jego miejsce zaproponowali poezję, której ambicją stało się wyrażenie tego, co niewyrażalne. Sugerował, że obraz rzeczywistości poznawalnej jest ograniczony, poza nim istnieje sfera niepoznawalna i niewyrażalna. Metoda symboliczna polegała na zastąpieniu bezpośredniej wypowiedzi lirycznej, nazywającej stany psychiczne i przeżycia podmiotu przez wizyjny, obrazowy ich ekwiwalent.
MODERNIZM -Nazwa ta określa tendencje artystyczne i światopoglądowe o charakterze nowatorskim, silnie akcentuje opozycję wobec zastanych wartości, poetyk i prądów filozoficznych. Zgodnie z terminologią angielską modernizm od(modern literature - literatura nowoczesna, współczesna) reprezentują pisarze pierwszej połowy XX wieku: Joyce, Kafka, Eliot, Faulkner.
POSTMODERNIZM - określenie szeregu tendencji we współczesnej kulturze, sztuce, literaturze, filozofii nauki, życiu społeczno-politycznym, używane głównie w trzech znaczeniach:
1) okres od schyłku modernizmu (rozumianego jako etap między końcem XIX w. i połową XX w.), zapoczątkowany w literaturze amerykańskiej w latach 60., następnie rozwijający się w innych krajach, przede wszystkim europejskich. W tym znaczeniu termin jest stosowany przez wielu krytyków literatury, sztuki i architektury;
2) epoka kulturowo-cywilizacyjna, która pojawiła się po tzw. epoce nowoczesności (XVIII w. lata 60. XX w.). Postmoderniści pragną przewartościować bądź odrzucić filozoficzną i artystyczną tradycję epoki oświecenia. Idea tak rozumianego postmodernizmu powstała głównie we Francji, jej twórcami byli m.in.: J.F. Lyotard (Condition postmoderne 1979), J. Derrid, G. Deleuze, J. Baudrillard, a w USA - R. Rorty i H. Silverman;
3) "kondycja postmodernistyczna" sytuacja społeczno-ekonomiczna i intelektualna w społeczeństwie postindustrialnym, któremu nadaje charakter coraz bardziej skomplikowana i wyrafinowana technologia.
Postmodernizm zwalcza takie koncepcje, jak: obiektywność pojmowanej autonomicznie nauki, tradycyjne kryteria racjonalności, idea jedności, całości i systemowości, a także wszelkie całościowe doktryny filozoficzne czy polityczne. Posługuje się m.in.: heterogenicznością, ambiwalencją, filozoficznym antyfundamentalizmem, metodologicznym destrukcjonizmem. W twórczości G. Garcíi Márqueza, C. Fuentesa, J. Bartha, Th. Pynchona, W. Burroughsa, E. Doctorowa, M. Kundery.
Eco postmodernizm przejawia się w ujawnianiu w tekście umowności literackich (szczególnie fabuły i narracji), stosowaniu rodzajowych i stylowych form mieszanych, częstym używaniu cytatu bądź kryptocytatu oraz pastiszu, parodii, persyflażu. Odwoływanie się do stylów przeszłości oznacza niechęć do awangardyzmu i kultu nowości na rzecz przetwarzania tradycji, a także dostosowanie się (szczególnie w sztuce) do komercjalizmu rynku odbiorcy.
W latach 70. i 80. XX w. postmodernizm w sztuce istniał pod różnymi nazwami, np.: neoklasycyzm, neomanieryzm, neobarok, rzeźba transawangardy, Neuen Wilden.
EGZYSTENCJONALIZM - w literaturze związany jest z kierunkiem filozoficznym o tej samej nazwie. Twórcą kierunku był filozof duński S.Kierkegaard (pierwsza połowa XIX w.) W latach dwudziestych naszego stulecia egzystencjalizm dominował w filozofii niemieckiej (Martin Heidegger i Kair Jaspers).
Do literatury egzystencjalizm przeniknął w latach czterdziestych. Był najważniejszym zjawiskiem pierwszych lat po zakończeniu II wojny światowej. Istotną role odegrali tu twórcy francuscy: Jean Pauł Sartre i Albert Camus.
Egzystencjonaliści postawili w centrum zainteresowania problemy obecne w literaturze od wieków, ale wyrazili je własnym, nowym językiem. Zajęli się sytuacją jednostki w świecie, jej wolnością, dokonywanymi wyborami. Była ona rozpatrywana w powiązaniu z napięciami współczesnego świata. Podstawową kategorią wyrażającą sytuację człowieka był u egzystencjalistów absurd. Najpełniej wytłumaczył to Albert Camus w powieści "Obcy".
Camus i Sartre twierdzili, że egzystencja ludzka jest absurdem, pozbawionym przyczyny i celu (obaj pisarze byli niewierzący). Camus mówił o człowieku absurdalnym - czyli kimś, kto ma świadomość tragizmu swego losu, nieuchronności śmierci. Większość ludzi odpycha tę świadomość od siebie, żyje codziennością. Jakie wyjście ma jednak jednostka obdarzona silnym poczuciem absurdu wszystkiego? Egzystencj aliści poszukiwali odpowiedzi na to pytanie. W powieści "Mdłości" Sartre'a Antoni Roquentin, samotny trzydziestoletni mężczyzna, jest przerażony irracjonalnością i pustką swojego życia, upływającego wśród rozpaczliwej nudy i ograniczeń narzucanych przez innych ludzi.
"Wszystko jest przypadkowe - pisze Roquentin w swoim dzienniku. - Ten ogród, to miasto i ja sam. Kiedy człowiek zda sobie z tego sprawę, robi mu się słabo i wszystko dookoła osnuwa się mgłą: oto nudności".
Kiedy wszystko zawodzi, Roquentin znajduje jedyny sposób, by usprawiedliwić swoje istnienie - musi z bezwzględną szczerością opisać swoje życie. W powieści "Obcy" (1942) Camus stworzył bohatera, który wydaje się wcieleniem przeciętności, niewolnikiem przyzwyczajeń. Ten oschły, pozbawiony namiętności mężczyzna dokonuje któregoś dnia czynu absurdalnego - bez powodu zabija człowieka. Zostaje w efekcie skazany na karę śmierci. Meursault zbuntował się przeciw absurdowi życia poprzez działanie bezsensowne. Ostatnie chwile życia przeżył w poczuciu wolności, pogardy wobec śmierci.
Człowiek nie jest wolny, ponieważ już w chwili narodzenia jest skazany na śmierć. Poczucie absurdu istnienia i zrozumienie, że nie ma wyjścia, wywołuje zarazem zachłyśnięcie się wolnością. Aby to uczucie trwało, konieczny jest ciągły bunt przeciw irracjonalności ludzkiego losu.