Zasady profilaktyki chorób układu pokarmowego
person
brightness_auto
1 odpowiedź
I. Wstęp
Przewód pokarmowy odgrywa bardzo ważną rolę w przenoszeniu zakażeń jelitowych.
Należy podkreślić, że od naszego sposobu jedzenia zależy przyswojenie substancji odżywczych w pożywieniu i uchronienie naszego przewodu pokarmowego od groźnych chorób.
Choroby układu pokarmowego, podobnie jak i innych układów, mogą mieć charakter zmian czynnościowych, zapalnych, zwyrodnieniowych, nowotworowych, ale mogą też być następstwem urazów.
Z wielu schorzeń układu pokarmowego do opracowania wybrałam:
v próchnicę zębów
v zatrucia pokarmowe pochodzenia bakteryjnego i niebakteryjnego
v robaczyce (choroby wywołane przez robaki pasożytnicze)
v choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową (dur brzuszny, czerwonka amebowata i wirusowe zapalenie wątroby).
II. Próchnica zębów
Próchnica zębów jest jedną z najczęściej występujących chorób jamy ustnej. Czynnikiem wywołującym próchnicę jest płytka nazębna tzw. bakteryjna, czyli stale odkładający się na zębach osad, który zawiera liczne bakterie. Te bakterie rozkładają cukier, który gromadzi się na granicy zębów i dziąseł i uwalniają kwas, który uszkadza szkliwo. W te powstałe szczeliny w szkliwie przenikają bakterie i próchnica rozszerza się w głębsze partie zęba aż do odsłonięcia zębiny. Dalej postępująca próchnica obejmuje miazgę zęba i może być źródłem zakażenia innych narządów, takich jak np.: nerek, stawów, żołądka. Zagrożenie próchnicą wzrasta wówczas, kiedy spożywa się nadmierną ilość cukru, dotyczy to szczególnie małych dzieci.
Próchnica zębów została umieszczona przez Światową Organizację Zdrowia na liście tzw. chorób społecznych.
Należy podkreślić, że ubytki próchnicowe tworzą się w zębach mlecznych i stałych. Próchnica szerzy się szybciej w zębach mlecznych niż stałych, dochodzi do miazgi zębowej szybciej w zębach mlecznych.
Na wystąpienie próchnicy wpływa wiele czynników, ale wśród nich bardzo ważną rolę odgrywają takie jak:
v Niedostateczna higiena jamy ustnej
v Spożywanie nadmiernej ilości węglowodanów, a szczególnie słodyczy
v Unikanie jedzenia pokarmów twardych, które oczyszczają zęby
Aby zapobiec próchnicy zębów powinno się:
v Myć zęby po każdym posiłku, zabieg ten należy wykonywać bardzo dokładnie
v Zęby należy chronić przed gwałtownym zmianami temperatury, które doprowadzają do pęknięcia szkliwa
v Stosować do mycia zębów pasty zawierające fluor, który chroni ich powierzchnię
v Przeprowadzać systematyczną kontrolę stanu uzębienia (co najmniej dwa razy w roku)
v Spożywać pokarmy bogate w wapń, fosfor, magnez, fluor oraz witaminy C i D.
III. Zatrucia pokarmowe
1)Zatrucia pokarmowe pochodzenia bakteryjnego
Zatrucia pokarmowe pochodzenia bakteryjnego są to ostre choroby przewodu pokarmowego, występujące po spożyciu pokarmów zakażonych drobnoustrojami lub ich toksynami. Większość zatruć pokarmowych pochodzenia bakteryjnego przebiega z wymiotami i biegunką. Objawy chorobowe występują w okresie od pół godziny do kilkunastu godzin od spożycia zakażonego posiłku. Zachorowania miewają burzliwy przebieg i często występują w ogniskach obejmujących od kilku do kilkuset zachorowań.
Czasami występują duże ogniska zatruć związane ze spożyciem zakażonych wędlin i innych przetworów mięsnych.
Zakażona żywność stanowi dobre podłoże dla rozwoju bakterii. Do zakażenia żywności dochodzi najczęściej podczas niehigienicznej produkcji posiłków, poprzez brudne ręce pracowników, narzędzia, sprzęt kuchenny itp. Do powstawania zatruć przyczynia się także niedostateczna obróbka termiczna, która nie likwiduje dużej liczby bakterii powstałych w wyniku szybkiego ich rozmnażania. Zatrucia pokarmowe występują także po spożyciu produktów przechowywanych poza urządzeniami chłodniczymi w temperaturze pokojowej, tj. w warunkach sprzyjających rozmnażaniu się bakterii.
Przyczyną bakteryjnych zatruć pokarmowych są przeważnie gronkowce, pałeczki Salmonella i laseczki jadu kiełbasianego.
Gronkowce należą do bakterii bardzo rozpowszechnionych, które wywołują częste zatrucia pokarmowe. Gronkowce dobrze rozwijają się w temperaturze pokojowej i w tych warunkach łatwo dochodzi do namnożenia się bakterii w żywności i nagromadzenia toksyny. Źródłem zakażenia żywności bywa człowiek ze zmianami ropnymi na skórze, nosiciel gronkowców w nosie i gardle oraz sprzęt kuchenny zanieczyszczony gronkowcami. Najbardziej zjadliwym jest gronkowiec złocisty.
Pałeczki Salmonella stanowią dużą grupę bakterii, z których niektóre są uznane są za chorobotwórcze dla człowieka. Zatrucia pokarmowe wywołane pałeczkami Salmonella nazywają się salmonelozami. Przyczyną większości salmoneloz jest spożycie zakażonego mięsa, pochodzącego od chorych zwierząt. Salmonella występuje również w jajach i przetworach mlecznych.
Człowiek może być źródłem pałeczek Salmonella, gdyż bywa ich nosicielem i wydala je z kałem. Salmonelozy i nosicielstwo stwierdzono także u szczurów i myszy domowych, które swymi odchodami mogą zanieczyszczać środki spożywcze. Zarazki mogą być mechanicznie przenoszone przez muchy i karaluchy.
Im większa liczba zachorowań występuje wśród ludzi, tym większa zawartość pałeczek Salmonella w ściekach, które użyte do użyźniania gleby- przenoszą bakterie na rośliny, stąd na człowieka, lub z paszą na zwierzęta rzeźne, co powoduje znów powrót zarazków do człowieka.
Zatrucie jadem kiełbasianym (botulizm) jest ciężką chorobą wywołaną przez toksynę laseczek jadu kiełbasianego. Laseczki szybko rozmnażają się w środowisku pozbawionym tlenu i mają zdolność wytwarzania silnej toksyny, która w dawce 0,00001g jest śmiertelną dla człowieka. Botulizm jest to choroba, która rozwija się w czasie od 2 do 10 dni i objawami jej są: podwójne widzenie, opadnięcie powiek, osłabienie odruchów źrenicowych, suchość gardła oraz podrażnienie strun głosowych. Śmiertelność przy tym zatruciu jest bardzo wysoka i dochodzi od 40 do 60%.
2)Zatrucia pokarmowe pochodzenia nietoksycznego
Są to ostre i przewlekłe zachorowania spowodowane spożyciem pokarmów zawierających szkodliwe związki chemiczne. Mogą to być toksyny grzybowe, związki metali ciężkich, pestycydy, azotany i azotyny.
1. Zatrucia spowodowane toksynami grzybowymi występują po spożyciu przetworów ze zbóż zakażonych grzybami wytwarzającymi toksyny zwane mukotoksynami. Większość zatruć pokarmowych pochodzenia niebakteryjnego stanowią zatrucia grzybami, z których najbardziej groźny jest muchomor sromotnikowy, ze względu na obecność silnych trucizn.
2. Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia są pokarmy, zawierające metale ciężkie, np. ołów, rtęć, kadm, arsen, miedź i cynk. Te metale mogą wypierać metaliczne mikroelementy z naszego organizmu, ponieważ nie są z niego wydalane.
Metale ciężkie mogą powodować wiele chorób, zwłaszcza układu krążenia, układu nerwowego, nerek i nowotworowych.
Duże stężenie metali ciężkich występuje na terenach znajdujących się w pobliżu zakładów przemysłowych, szczególnie zajmujących się wydobyciem i przetwórstwem miedzi, cynku i ołowiu. Na tych terenach, a także w pobliżu tras komunikacyjnych nie powinno się uprawiać roślin pastewnych, ponieważ metale ciężkie dostają się na te rośliny, a następnie z paszą roślinną dostają się do zwierząt. Ostatnim ogniwem łańcucha pokarmowego będzie człowiek, który spożywając mięso skażone metalami ciężkimi, będzie akumulował te metale w swoim organizmie, a szczególnie w kościach, mózgu i nerkach. Większość metali ciężkich można usunąć z powierzchni owoców i jarzyn poprzez dokładne ich mycie pod bieżącą ciepłą wodą.
3. W rolnictwie stosuje się chemiczne środki służące do ochrony roślin, tzw. pestycydy. Dzielą się one na środki chwastobójcze, grzybobójcze i owadobójcze.
Do organizmu człowieka pestycydy mogą się przedostać:
v Drogą pokarmową z przyjmowanym pożywieniem (w wypadku nieprzestrzegania zasad higieny)
v Drogą oddechową
v Przez skórę
Największe znaczenie w ochronie roślin mają środki owadobójcze, które służą do zwalczania owadów żerujących na roślinach zbożowych, warzywach i drzewach owocowych. Środki owadobójcze przez dłuższy czas utrzymują się na warzywach i owocach, dlatego przed spożyciem należy je dokładnie wymyć.
Pestycydy niewłaściwie stosowane w rolnictwie mogą prowadzić do skażenia nimi produktów roślinnych i zwierzęcych, które stanowią nasze codzienne pożywienie. Te środki działają szkodliwie na układ nerwowy człowieka, powodują ostre zatrucia, wady rozwojowe płodu, mają działanie rakotwórcze i wywołują alergie.
4. Azotany i azotyny (sole kwasu azotowego) dostają się do organizmu człowieka drogą pokarmową. Dostarczane do gleby w nadmiarze nawozy azotowe prowadzą do akumulacji związków azotu w roślinach i glebach gruntowych. Duże ilości tych związków gromadzą takie rośliny jak np. szpinak, marchew, buraki czerwone, rzodkiewka, sałata. Jarzyny zebrane z pól silnie nawożonych są skażone związkami azotu i spożycie ich prowadzi do zatrucia pokarmowego. Objawami tego zatrucia są: nudności, wymioty, biegunki i bóle brzucha.
Należy stwierdzić, że związki azotu mają niekorzystny wpływ na nasze zdrowie, a zwłaszcza są szkodliwe dla dzieci.
IV. Robaczyce (choroby wywołane przez robaki pasożytnicze)
Robaki pasożytnicze
Robaki są najczęstszymi pasożytami przewodu pokarmowego człowieka. Robakami pasożytniczymi są tasiemce, zaliczane do Robaków płaskich (Płazińce), oraz glisty, owsiki, włośnie spiralne- zaliczane do Robaków obłych (Obleńce).
1)Tasiemce są pasożytami jelita cienkiego człowieka i niektórych zwierząt (psy, koty, gryzonie). Robaki te nie posiadają przewodu pokarmowego i odżywiają się płynnym pokarmem wchłanianym całą powierzchnią ciała. Ciało tasiemców jest zbudowane z główki, szyjki i członów.
Do ważniejszych tasiemców należy tasiemiec uzbrojony i tasiemiec nieuzbrojony.
Tasiemiec uzbrojony (posiada wieniec haczyków na główce) pasożytuje w jelicie cienkim człowieka, który jest jego żywicielem ostatecznym. Człowiek zakaża się formą larwalną (wągrami) zjadając mięso wieprzowe.
Tasiemiec nieuzbrojony posiada dwóch żywicieli: człowiek jest żywicielem ostatecznym, a żywicielem pośrednim tego płaskiego robaka jest bydło i inni przeżuwacze. Człowiek zakaża się wągrami zjadając surowe mięso i niedogotowane mięso wołowe. Choroby wywoływane przez różne gatunki tasiemców noszą nazwę tasiemczyc. Objawami tej choroby są m. in. nudności, wymioty bóle brzucha, biegunka lub zaparcia. Mogą również występować objawy uczuleniowe, na przykład swędzenie skóry lub wysypka.
Możemy zapobiegać zarażaniu się tasiemczycą, jeśli będziemy jeść mięso badane przez weterynarza i dobrze ugotowane lub smażone.
2)Glista ludzka gnieździ się w jelicie cienkim człowieka, posiada tylko jednego żywiciela i jest nim człowiek. Choroba wywołana przez glistę nazywa się glistnicą. Samica w przewodzie pokarmowym
składa jaja, które wraz z kałem wydostają się do kanalizacji lub otwartego otoczenia. Zarażenie odbywa się przez połknięcie larw inwazyjnych, które powstają już w jajach. Znajdują się one w brudnej wodzie lub na niedomytych owocach i warzywach, głównie sałacie i rzodkiewce, szczególnie jeśli są hodowane na ziemi nawożonej fekaliami. Zarażenie jest również możliwe w basenie kąpielowym. Choroba przebiega niekiedy prawie bezobjawowo. Częściej jednak chory cierpi na świąd skóry, obrzęki twarzy i rąk, łzawienie oczu, a suchy kaszel i objawy alergiczne. Dorosłe glisty wyniszczają organizm człowieka żywiąc się jego kosztem- wykorzystują trawiony pokarm oraz zatruwają go swoimi wydalinami.
Możemy zapobiec zarażeniu się glistnicą, jeśli będziemy spożywać starannie wymyte owoce i warzywa oraz dbać o higienę osobistą.
3)Kolejną częstą chorobą inwazyjną szczególnie u dzieci w wieku 4-7 lat w Polsce jest owsica. Chorobę wywołuje owsik, niewielki obleniec o długości 5- 10 mm. Pasożyt żyje w końcowym odcinku jelita cienkiego, w wyrostku robaczkowym i jelicie grubym. Wśród objawów towarzyszących w owsicy szczególnie dokuczliwe jest swędzenie w okolicy odbytu, co powoduje drapanie w czasie snu i przenoszenie jaj do ust (skutkiem jest samozarażanie). Jaja owsika mogą znajdować się w owocach i warzywach, bieliźnie i odzieży, a także w wodzie basenów kąpielowych. Leczenie owsicy powinno obejmować nie tylko osoby chore, ale również i te, które kontaktowały się z chorymi.
W zwalczaniu owsicy naczelne znaczenie ma wzmożona higiena osobista, bez której środki leczenia mogą być bezskuteczne.
4)Chorobę z grupy robaczyc, podobnie jak owsica i glistnica, jest włośnica (trychinoza). Chorobę tą wywołuje włosień kręty, który jest robakiem obłym o długości 4 mm. Cechą charakterystyczną tego pasożyta jest żyworodność. Samica bowiem rodzi żywe potomstwo w postaci larw. Cykl rozwojowy włośnia następuje w jednym żywicielu. Człowiek zaraża się przez spożycie niedogotowanego lub słabo uwędzonego mięsa wieprzowego, jeśli świnia posiadała żywe otorbione larwy włośnia. Larwa po opuszczeniu osłonki wędruje do kosmków jelitowych i dojrzewa tam płciowo. Samce po kopulacji
giną, a jajożyworodne samice rodzą larwy, które wraz z prądem krwi wędrują do mięśni poprzecznie prążkowanych. Niszczą włókna mięśniowe, zwijają się spiralnie, ulegają otorbieniu i pozostają tam na zawsze.
Objawami włośnicy są bóle głowy, złe samopoczucie, wysoka gorączka (do 40), obrzęki powiek i zapalenie spojówek. Tym objawom towarzyszą bóle stawów i mięśni.
Aby ustrzec się włośnicy należy spożywać mięso, które było badane przez lekarza weterynarii na obecność w mięsie otorbionych larw.
V. Choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową
Chorobami zakaźnymi (infekcyjnymi) nazywamy choroby, w których swoistymi czynnikami wywołującymi te choroby są zarazki. Do tych zarazków zaliczamy wirusy, bakterie, pierwotniaki i grzyby chorobotwórcze.
Choroby zakaźne mogą szerzyć się przez:
v Kontakt bezpośredni lub pośredni
v Powietrze
v Wodę
v Glebę
v Produkty spożywcze
v Stawonogi
Zakażenie następuje po wtargnięciu zarazka do organizmu z zewnątrz, np. po zjedzeniu zakażonych pokarmów, wdychaniu powietrza zawierającego drobne kropelki wykrztuszonej przez chorego plwociny, przedostanie się zarazków do krwi przez skaleczoną skórę.
Istnieje duży rezerwuar zarazków w przyrodzie, ziemi, wodzie, są nosiciele wśród ludzi i zwierząt.
Nosicielami nazywamy ludzi, którzy przebyli już chorobę i są zdrowi, ale w ich organizmie znajdują się jeszcze zarazki chorobotwórcze.
Jak już wspomniałam zarazki mogą być rozprzestrzeniane przez stawonogi, np. przez muchy, które przenoszą zarazki duru brzusznego i czerwonki.
Produkty żywnościowe są bardzo ważnym czynnikiem w przenoszeniu zarazków chorób zakaźnych przewodu pokarmowego. Z pokarmem połykamy miliony drobnoustrojów, które powinien zniszczyć kwas solny wydzielany przez gruczoły żołądka, ale zawsze może się zdarzyć, że pewna ilość zarazków zostaje przy życiu i przenika dalej, powodując zakażenie.
Drogą pokarmową może się szerzyć wiele chorób zakaźnych, a wśród nich takie jak np. dur brzuszny, czerwonka amebowata i wirusowe zapalenie wątroby.
1) Dur brzuszny
Dur brzuszny jest chorobą zakaźną układu pokarmowego człowieka.
Bakterie wywołujące tę chorobę (pałeczki duru) zaliczane są do bakterii tyfusowych z rodzaju Salmonella. Zarazki te przebywają w przewodzie pokarmowym i są wydalane na zewnątrz razem z kałem. Bakterie dostają się do przewodu pokarmowego razem z pokarmem lub napojami. Poza organizmem człowieka mogą one przebywać przez pewien czas w wodzie ( do kilku miesięcy) lub glebie oraz zakażonych produktach pokarmowych. Pałeczki durowe występując w wymienionych warunkach nie rozmnażają się. Mogą one przez lata, a nawet całe życie przebywać w pęcherzyku żółciowym lub drogach żółciowych i stąd przedostawać się do światła jelita i potem wraz z odchodami wydostawać się na zewnątrz, skażając wodę, glebę i jarzyny uprawiane na glebach nawożonych fekaliami. Źródłem zakażenia jest kał ludzi chorych lub nosicieli zanieczyszczający wodę lub produkty spożywcze.
Objawami tyfusu brzusznego są między innymi: bóle głowy, osłabienie, wysoka gorączka, niekiedy na brzuchu pojawia się drobna wysypka, język środkiem obłożony jest nalotem. Tym objawom często towarzyszy biegunka, spowodowana zmianami w postaci owrzodzeń w jelicie cienkim. Te owrzodzenia mogą być przyczyną groźnych dla życia krwotoków lub niekiedy mogą ulegać przebiciu, powodując zapalenie otrzewnej.
Aby nie dopuścić do zakażenia się bakteriami duru brzusznego, należy zblokować wszystkie drogi rozprzestrzeniania się zarazka. Osiągnąć to można m.in. przez:
v Przestrzeganie higieny osobistej
v Systematyczną kontrolę wody pitnej
v Wykrywanie i izolację ludzi chorych
v Wykrywanie i wyleczenie nosicieli (ozdrowieńców)
v Ścisłe przestrzeganie przepisów higieny przy sporządzaniu i przechowywaniu produktów spożywczych
v Uniemożliwienie zanieczyszczenia produktów spożywczych przez pałeczki duru brzusznego
2)) Czerwonka pełzakowata (pełzakowica)
Jest chorobą wywołaną przez pasożytniczą amebę (pełzaka) zaliczaną do pierwotniaków. Pełzak czerwonki występuje bardzo często w klimacie tropikalnym, na terenach o niskim poziomie sanitarnym. W Polsce pojawia się sporadycznie, jako choroba zawleczona.
Pierwotniak ten powoduje groźne schorzenia jelit objawiające się krwawą biegunką, osłabieniem i odwodnieniem organizmu, nudnościami i bólami głowy, niedokrwistością, powiększeniem i bólami wątroby, dreszczami, itp. Choroba ta może doprowadzić do śmierci człowieka. Zakażenie następuje przez spożycie owoców lub innych środków spożywczych zawierających postaci cystowate, lub też wypicie zakażonej wody.
Cysty pełzaków usuwane są wraz z kałem na zewnątrz i mogą być przenoszone przez muchy na produkty spożywcze. Człowiek zaraża się czerwonką pełakowatą przez połknięcie cysty. Choroba ta znajduje się w Polsce na liście chorób zakaźnych podlegających zgłaszaniu i przymusowemu leczeniu.
Zapobieganie szerzeniu się infekcji polega na izolacji i leczeniu chorych oraz na badaniu osób zatrudnionych w zakładach żywienia zbiorowego, ponieważ nie będąc chorymi mogą one być nosicielami cyst pełzaka. A ponadto trzeba dbać o higienę osobistą, zapewnić odpowiedni stan sanitarny wody i chronić produkty pokarmowe zarówno w czasie, produkcji, transportu, jak i podczas konsumpcji przed dostępem owadów przenoszących pasożyta bądź jego cysty.
3) Wirusowe zapalenie wątroby (WZW)
Wirusowe zapalenie wątroby jest chorobą zakaźną, w której występuje uszkodzenie komórek wątroby wywołane wtargnięciem i namnożeniem się wirusów w komórce. Znanych jest kilka typów wirusów wywołujących różne typy WZW.
Najczęstszymi typami wirusowego zapalenia wątroby są:
a) WZW typu A (WZW A)- dawniej tę chorobę nazywano nagminnym zapaleniem wątroby lub żółtaczką pokarmową. Zakażenie odbywa się przez przewód pokarmowy.
Źródłem zakażenia mogą być produkty spożywcze i woda zanieczyszczona odchodami ludzkimi, zawierająca wirusy typu A (HAV). Zapalenie wątroby typu A nosi nazwę „choroby brudnych rąk”.
Objawami choroby są: brak apetytu, zmęczenie, stany podgorączkowe, wymioty i nudności, bóle brzucha, mięśni i stawów.
Choroba ta występuje u dzieci i młodzieży, przebiega łagodnie i bez powikłań.
b) WZW typu B (WZW B)- ten rodzaj zapalenia wątroby nosi nazwę żółtaczki wszczepiennej i powodowany jest przez wirusy typu B (HBV). Zakazić się można przez bezpośredni kontakt z osobą chorą, głównie przez krew chorego, jak również zakażoną ślinę, mocz, nasienie, wydzielinę z pochwy; wirus może zakazić dziecko w łonie matki.
Przewlekłe zapalenie wątroby typu B może prowadzić do żółtaczki, marskości wątroby, a nawet śmierci. Przeciwko żółtaczce A i B stosuje się szczepionki, które uodparniają organizm przed zachorowaniem. Osobom zdrowym wstrzykuje się gotowe przeciwciała, które zwalczają wirusa zapalenia wątroby. Odporność taka jest jednak krótkotrwała. Co 5 lat należy kontrolować poziom przeciwciał i dostrzykiwać dawki przypominające szczepionki.
c) Żółtaczka typu C (WZW C) jest najcięższym schorzeniem wątroby, występuje najczęściej po przetoczeniu krwi konserwowanej, zawierającej wirusy typu C. Nie istnieje szczepionka przeciwko temu wirusowi.
Aby uchronić się przed zakażeniem żółtaczką, należy:
v przestrzegać zasad higieny osobistej
v stosować sprzęt jednorazowego użytku
v korzystać z wysterylizowanych narzędzi i sprzętu medycznego
v zaszczepić się przeciwko żółtaczce A i B
VI. Wnioski
1) Systematyczne przestrzeganie zasad higieny osobistej i higieny otoczenia uchroni nas przed chorobami zakaźnymi
2) Jeżeli będziemy spożywać zdrową żywność, to zapewnimy sobie zdrowie na długie lata
3) Pamiętajmy, że nasze zdrowie w dużym stopniu zależy od nas samych; w jaki sposób my potrafimy zapobiec wtargnięciu z otoczenia zewnętrznego czynników chorobotwórczych do naszego organizmu
4) Unikajmy kontaktu z ludźmi chorymi i tymi, którzy chorowali już na chorobę zakaźną
5) Spożywajmy tylko takie mięso, które było dopuszczone do handlu przez służby weterynaryjne
6) Zwalczajmy muchy, ponieważ one roznoszą zarazki chorób zakaźnych przewodu pokarmowego
7) Pamiętajmy, że szczepienia ochronne uodparniają nasz organizm i zapobiegają wystąpieniu licznym chorobom zakaźnym.
Przewód pokarmowy odgrywa bardzo ważną rolę w przenoszeniu zakażeń jelitowych.
Należy podkreślić, że od naszego sposobu jedzenia zależy przyswojenie substancji odżywczych w pożywieniu i uchronienie naszego przewodu pokarmowego od groźnych chorób.
Choroby układu pokarmowego, podobnie jak i innych układów, mogą mieć charakter zmian czynnościowych, zapalnych, zwyrodnieniowych, nowotworowych, ale mogą też być następstwem urazów.
Z wielu schorzeń układu pokarmowego do opracowania wybrałam:
v próchnicę zębów
v zatrucia pokarmowe pochodzenia bakteryjnego i niebakteryjnego
v robaczyce (choroby wywołane przez robaki pasożytnicze)
v choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową (dur brzuszny, czerwonka amebowata i wirusowe zapalenie wątroby).
II. Próchnica zębów
Próchnica zębów jest jedną z najczęściej występujących chorób jamy ustnej. Czynnikiem wywołującym próchnicę jest płytka nazębna tzw. bakteryjna, czyli stale odkładający się na zębach osad, który zawiera liczne bakterie. Te bakterie rozkładają cukier, który gromadzi się na granicy zębów i dziąseł i uwalniają kwas, który uszkadza szkliwo. W te powstałe szczeliny w szkliwie przenikają bakterie i próchnica rozszerza się w głębsze partie zęba aż do odsłonięcia zębiny. Dalej postępująca próchnica obejmuje miazgę zęba i może być źródłem zakażenia innych narządów, takich jak np.: nerek, stawów, żołądka. Zagrożenie próchnicą wzrasta wówczas, kiedy spożywa się nadmierną ilość cukru, dotyczy to szczególnie małych dzieci.
Próchnica zębów została umieszczona przez Światową Organizację Zdrowia na liście tzw. chorób społecznych.
Należy podkreślić, że ubytki próchnicowe tworzą się w zębach mlecznych i stałych. Próchnica szerzy się szybciej w zębach mlecznych niż stałych, dochodzi do miazgi zębowej szybciej w zębach mlecznych.
Na wystąpienie próchnicy wpływa wiele czynników, ale wśród nich bardzo ważną rolę odgrywają takie jak:
v Niedostateczna higiena jamy ustnej
v Spożywanie nadmiernej ilości węglowodanów, a szczególnie słodyczy
v Unikanie jedzenia pokarmów twardych, które oczyszczają zęby
Aby zapobiec próchnicy zębów powinno się:
v Myć zęby po każdym posiłku, zabieg ten należy wykonywać bardzo dokładnie
v Zęby należy chronić przed gwałtownym zmianami temperatury, które doprowadzają do pęknięcia szkliwa
v Stosować do mycia zębów pasty zawierające fluor, który chroni ich powierzchnię
v Przeprowadzać systematyczną kontrolę stanu uzębienia (co najmniej dwa razy w roku)
v Spożywać pokarmy bogate w wapń, fosfor, magnez, fluor oraz witaminy C i D.
III. Zatrucia pokarmowe
1)Zatrucia pokarmowe pochodzenia bakteryjnego
Zatrucia pokarmowe pochodzenia bakteryjnego są to ostre choroby przewodu pokarmowego, występujące po spożyciu pokarmów zakażonych drobnoustrojami lub ich toksynami. Większość zatruć pokarmowych pochodzenia bakteryjnego przebiega z wymiotami i biegunką. Objawy chorobowe występują w okresie od pół godziny do kilkunastu godzin od spożycia zakażonego posiłku. Zachorowania miewają burzliwy przebieg i często występują w ogniskach obejmujących od kilku do kilkuset zachorowań.
Czasami występują duże ogniska zatruć związane ze spożyciem zakażonych wędlin i innych przetworów mięsnych.
Zakażona żywność stanowi dobre podłoże dla rozwoju bakterii. Do zakażenia żywności dochodzi najczęściej podczas niehigienicznej produkcji posiłków, poprzez brudne ręce pracowników, narzędzia, sprzęt kuchenny itp. Do powstawania zatruć przyczynia się także niedostateczna obróbka termiczna, która nie likwiduje dużej liczby bakterii powstałych w wyniku szybkiego ich rozmnażania. Zatrucia pokarmowe występują także po spożyciu produktów przechowywanych poza urządzeniami chłodniczymi w temperaturze pokojowej, tj. w warunkach sprzyjających rozmnażaniu się bakterii.
Przyczyną bakteryjnych zatruć pokarmowych są przeważnie gronkowce, pałeczki Salmonella i laseczki jadu kiełbasianego.
Gronkowce należą do bakterii bardzo rozpowszechnionych, które wywołują częste zatrucia pokarmowe. Gronkowce dobrze rozwijają się w temperaturze pokojowej i w tych warunkach łatwo dochodzi do namnożenia się bakterii w żywności i nagromadzenia toksyny. Źródłem zakażenia żywności bywa człowiek ze zmianami ropnymi na skórze, nosiciel gronkowców w nosie i gardle oraz sprzęt kuchenny zanieczyszczony gronkowcami. Najbardziej zjadliwym jest gronkowiec złocisty.
Pałeczki Salmonella stanowią dużą grupę bakterii, z których niektóre są uznane są za chorobotwórcze dla człowieka. Zatrucia pokarmowe wywołane pałeczkami Salmonella nazywają się salmonelozami. Przyczyną większości salmoneloz jest spożycie zakażonego mięsa, pochodzącego od chorych zwierząt. Salmonella występuje również w jajach i przetworach mlecznych.
Człowiek może być źródłem pałeczek Salmonella, gdyż bywa ich nosicielem i wydala je z kałem. Salmonelozy i nosicielstwo stwierdzono także u szczurów i myszy domowych, które swymi odchodami mogą zanieczyszczać środki spożywcze. Zarazki mogą być mechanicznie przenoszone przez muchy i karaluchy.
Im większa liczba zachorowań występuje wśród ludzi, tym większa zawartość pałeczek Salmonella w ściekach, które użyte do użyźniania gleby- przenoszą bakterie na rośliny, stąd na człowieka, lub z paszą na zwierzęta rzeźne, co powoduje znów powrót zarazków do człowieka.
Zatrucie jadem kiełbasianym (botulizm) jest ciężką chorobą wywołaną przez toksynę laseczek jadu kiełbasianego. Laseczki szybko rozmnażają się w środowisku pozbawionym tlenu i mają zdolność wytwarzania silnej toksyny, która w dawce 0,00001g jest śmiertelną dla człowieka. Botulizm jest to choroba, która rozwija się w czasie od 2 do 10 dni i objawami jej są: podwójne widzenie, opadnięcie powiek, osłabienie odruchów źrenicowych, suchość gardła oraz podrażnienie strun głosowych. Śmiertelność przy tym zatruciu jest bardzo wysoka i dochodzi od 40 do 60%.
2)Zatrucia pokarmowe pochodzenia nietoksycznego
Są to ostre i przewlekłe zachorowania spowodowane spożyciem pokarmów zawierających szkodliwe związki chemiczne. Mogą to być toksyny grzybowe, związki metali ciężkich, pestycydy, azotany i azotyny.
1. Zatrucia spowodowane toksynami grzybowymi występują po spożyciu przetworów ze zbóż zakażonych grzybami wytwarzającymi toksyny zwane mukotoksynami. Większość zatruć pokarmowych pochodzenia niebakteryjnego stanowią zatrucia grzybami, z których najbardziej groźny jest muchomor sromotnikowy, ze względu na obecność silnych trucizn.
2. Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia są pokarmy, zawierające metale ciężkie, np. ołów, rtęć, kadm, arsen, miedź i cynk. Te metale mogą wypierać metaliczne mikroelementy z naszego organizmu, ponieważ nie są z niego wydalane.
Metale ciężkie mogą powodować wiele chorób, zwłaszcza układu krążenia, układu nerwowego, nerek i nowotworowych.
Duże stężenie metali ciężkich występuje na terenach znajdujących się w pobliżu zakładów przemysłowych, szczególnie zajmujących się wydobyciem i przetwórstwem miedzi, cynku i ołowiu. Na tych terenach, a także w pobliżu tras komunikacyjnych nie powinno się uprawiać roślin pastewnych, ponieważ metale ciężkie dostają się na te rośliny, a następnie z paszą roślinną dostają się do zwierząt. Ostatnim ogniwem łańcucha pokarmowego będzie człowiek, który spożywając mięso skażone metalami ciężkimi, będzie akumulował te metale w swoim organizmie, a szczególnie w kościach, mózgu i nerkach. Większość metali ciężkich można usunąć z powierzchni owoców i jarzyn poprzez dokładne ich mycie pod bieżącą ciepłą wodą.
3. W rolnictwie stosuje się chemiczne środki służące do ochrony roślin, tzw. pestycydy. Dzielą się one na środki chwastobójcze, grzybobójcze i owadobójcze.
Do organizmu człowieka pestycydy mogą się przedostać:
v Drogą pokarmową z przyjmowanym pożywieniem (w wypadku nieprzestrzegania zasad higieny)
v Drogą oddechową
v Przez skórę
Największe znaczenie w ochronie roślin mają środki owadobójcze, które służą do zwalczania owadów żerujących na roślinach zbożowych, warzywach i drzewach owocowych. Środki owadobójcze przez dłuższy czas utrzymują się na warzywach i owocach, dlatego przed spożyciem należy je dokładnie wymyć.
Pestycydy niewłaściwie stosowane w rolnictwie mogą prowadzić do skażenia nimi produktów roślinnych i zwierzęcych, które stanowią nasze codzienne pożywienie. Te środki działają szkodliwie na układ nerwowy człowieka, powodują ostre zatrucia, wady rozwojowe płodu, mają działanie rakotwórcze i wywołują alergie.
4. Azotany i azotyny (sole kwasu azotowego) dostają się do organizmu człowieka drogą pokarmową. Dostarczane do gleby w nadmiarze nawozy azotowe prowadzą do akumulacji związków azotu w roślinach i glebach gruntowych. Duże ilości tych związków gromadzą takie rośliny jak np. szpinak, marchew, buraki czerwone, rzodkiewka, sałata. Jarzyny zebrane z pól silnie nawożonych są skażone związkami azotu i spożycie ich prowadzi do zatrucia pokarmowego. Objawami tego zatrucia są: nudności, wymioty, biegunki i bóle brzucha.
Należy stwierdzić, że związki azotu mają niekorzystny wpływ na nasze zdrowie, a zwłaszcza są szkodliwe dla dzieci.
IV. Robaczyce (choroby wywołane przez robaki pasożytnicze)
Robaki pasożytnicze
Robaki są najczęstszymi pasożytami przewodu pokarmowego człowieka. Robakami pasożytniczymi są tasiemce, zaliczane do Robaków płaskich (Płazińce), oraz glisty, owsiki, włośnie spiralne- zaliczane do Robaków obłych (Obleńce).
1)Tasiemce są pasożytami jelita cienkiego człowieka i niektórych zwierząt (psy, koty, gryzonie). Robaki te nie posiadają przewodu pokarmowego i odżywiają się płynnym pokarmem wchłanianym całą powierzchnią ciała. Ciało tasiemców jest zbudowane z główki, szyjki i członów.
Do ważniejszych tasiemców należy tasiemiec uzbrojony i tasiemiec nieuzbrojony.
Tasiemiec uzbrojony (posiada wieniec haczyków na główce) pasożytuje w jelicie cienkim człowieka, który jest jego żywicielem ostatecznym. Człowiek zakaża się formą larwalną (wągrami) zjadając mięso wieprzowe.
Tasiemiec nieuzbrojony posiada dwóch żywicieli: człowiek jest żywicielem ostatecznym, a żywicielem pośrednim tego płaskiego robaka jest bydło i inni przeżuwacze. Człowiek zakaża się wągrami zjadając surowe mięso i niedogotowane mięso wołowe. Choroby wywoływane przez różne gatunki tasiemców noszą nazwę tasiemczyc. Objawami tej choroby są m. in. nudności, wymioty bóle brzucha, biegunka lub zaparcia. Mogą również występować objawy uczuleniowe, na przykład swędzenie skóry lub wysypka.
Możemy zapobiegać zarażaniu się tasiemczycą, jeśli będziemy jeść mięso badane przez weterynarza i dobrze ugotowane lub smażone.
2)Glista ludzka gnieździ się w jelicie cienkim człowieka, posiada tylko jednego żywiciela i jest nim człowiek. Choroba wywołana przez glistę nazywa się glistnicą. Samica w przewodzie pokarmowym
składa jaja, które wraz z kałem wydostają się do kanalizacji lub otwartego otoczenia. Zarażenie odbywa się przez połknięcie larw inwazyjnych, które powstają już w jajach. Znajdują się one w brudnej wodzie lub na niedomytych owocach i warzywach, głównie sałacie i rzodkiewce, szczególnie jeśli są hodowane na ziemi nawożonej fekaliami. Zarażenie jest również możliwe w basenie kąpielowym. Choroba przebiega niekiedy prawie bezobjawowo. Częściej jednak chory cierpi na świąd skóry, obrzęki twarzy i rąk, łzawienie oczu, a suchy kaszel i objawy alergiczne. Dorosłe glisty wyniszczają organizm człowieka żywiąc się jego kosztem- wykorzystują trawiony pokarm oraz zatruwają go swoimi wydalinami.
Możemy zapobiec zarażeniu się glistnicą, jeśli będziemy spożywać starannie wymyte owoce i warzywa oraz dbać o higienę osobistą.
3)Kolejną częstą chorobą inwazyjną szczególnie u dzieci w wieku 4-7 lat w Polsce jest owsica. Chorobę wywołuje owsik, niewielki obleniec o długości 5- 10 mm. Pasożyt żyje w końcowym odcinku jelita cienkiego, w wyrostku robaczkowym i jelicie grubym. Wśród objawów towarzyszących w owsicy szczególnie dokuczliwe jest swędzenie w okolicy odbytu, co powoduje drapanie w czasie snu i przenoszenie jaj do ust (skutkiem jest samozarażanie). Jaja owsika mogą znajdować się w owocach i warzywach, bieliźnie i odzieży, a także w wodzie basenów kąpielowych. Leczenie owsicy powinno obejmować nie tylko osoby chore, ale również i te, które kontaktowały się z chorymi.
W zwalczaniu owsicy naczelne znaczenie ma wzmożona higiena osobista, bez której środki leczenia mogą być bezskuteczne.
4)Chorobę z grupy robaczyc, podobnie jak owsica i glistnica, jest włośnica (trychinoza). Chorobę tą wywołuje włosień kręty, który jest robakiem obłym o długości 4 mm. Cechą charakterystyczną tego pasożyta jest żyworodność. Samica bowiem rodzi żywe potomstwo w postaci larw. Cykl rozwojowy włośnia następuje w jednym żywicielu. Człowiek zaraża się przez spożycie niedogotowanego lub słabo uwędzonego mięsa wieprzowego, jeśli świnia posiadała żywe otorbione larwy włośnia. Larwa po opuszczeniu osłonki wędruje do kosmków jelitowych i dojrzewa tam płciowo. Samce po kopulacji
giną, a jajożyworodne samice rodzą larwy, które wraz z prądem krwi wędrują do mięśni poprzecznie prążkowanych. Niszczą włókna mięśniowe, zwijają się spiralnie, ulegają otorbieniu i pozostają tam na zawsze.
Objawami włośnicy są bóle głowy, złe samopoczucie, wysoka gorączka (do 40), obrzęki powiek i zapalenie spojówek. Tym objawom towarzyszą bóle stawów i mięśni.
Aby ustrzec się włośnicy należy spożywać mięso, które było badane przez lekarza weterynarii na obecność w mięsie otorbionych larw.
V. Choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową
Chorobami zakaźnymi (infekcyjnymi) nazywamy choroby, w których swoistymi czynnikami wywołującymi te choroby są zarazki. Do tych zarazków zaliczamy wirusy, bakterie, pierwotniaki i grzyby chorobotwórcze.
Choroby zakaźne mogą szerzyć się przez:
v Kontakt bezpośredni lub pośredni
v Powietrze
v Wodę
v Glebę
v Produkty spożywcze
v Stawonogi
Zakażenie następuje po wtargnięciu zarazka do organizmu z zewnątrz, np. po zjedzeniu zakażonych pokarmów, wdychaniu powietrza zawierającego drobne kropelki wykrztuszonej przez chorego plwociny, przedostanie się zarazków do krwi przez skaleczoną skórę.
Istnieje duży rezerwuar zarazków w przyrodzie, ziemi, wodzie, są nosiciele wśród ludzi i zwierząt.
Nosicielami nazywamy ludzi, którzy przebyli już chorobę i są zdrowi, ale w ich organizmie znajdują się jeszcze zarazki chorobotwórcze.
Jak już wspomniałam zarazki mogą być rozprzestrzeniane przez stawonogi, np. przez muchy, które przenoszą zarazki duru brzusznego i czerwonki.
Produkty żywnościowe są bardzo ważnym czynnikiem w przenoszeniu zarazków chorób zakaźnych przewodu pokarmowego. Z pokarmem połykamy miliony drobnoustrojów, które powinien zniszczyć kwas solny wydzielany przez gruczoły żołądka, ale zawsze może się zdarzyć, że pewna ilość zarazków zostaje przy życiu i przenika dalej, powodując zakażenie.
Drogą pokarmową może się szerzyć wiele chorób zakaźnych, a wśród nich takie jak np. dur brzuszny, czerwonka amebowata i wirusowe zapalenie wątroby.
1) Dur brzuszny
Dur brzuszny jest chorobą zakaźną układu pokarmowego człowieka.
Bakterie wywołujące tę chorobę (pałeczki duru) zaliczane są do bakterii tyfusowych z rodzaju Salmonella. Zarazki te przebywają w przewodzie pokarmowym i są wydalane na zewnątrz razem z kałem. Bakterie dostają się do przewodu pokarmowego razem z pokarmem lub napojami. Poza organizmem człowieka mogą one przebywać przez pewien czas w wodzie ( do kilku miesięcy) lub glebie oraz zakażonych produktach pokarmowych. Pałeczki durowe występując w wymienionych warunkach nie rozmnażają się. Mogą one przez lata, a nawet całe życie przebywać w pęcherzyku żółciowym lub drogach żółciowych i stąd przedostawać się do światła jelita i potem wraz z odchodami wydostawać się na zewnątrz, skażając wodę, glebę i jarzyny uprawiane na glebach nawożonych fekaliami. Źródłem zakażenia jest kał ludzi chorych lub nosicieli zanieczyszczający wodę lub produkty spożywcze.
Objawami tyfusu brzusznego są między innymi: bóle głowy, osłabienie, wysoka gorączka, niekiedy na brzuchu pojawia się drobna wysypka, język środkiem obłożony jest nalotem. Tym objawom często towarzyszy biegunka, spowodowana zmianami w postaci owrzodzeń w jelicie cienkim. Te owrzodzenia mogą być przyczyną groźnych dla życia krwotoków lub niekiedy mogą ulegać przebiciu, powodując zapalenie otrzewnej.
Aby nie dopuścić do zakażenia się bakteriami duru brzusznego, należy zblokować wszystkie drogi rozprzestrzeniania się zarazka. Osiągnąć to można m.in. przez:
v Przestrzeganie higieny osobistej
v Systematyczną kontrolę wody pitnej
v Wykrywanie i izolację ludzi chorych
v Wykrywanie i wyleczenie nosicieli (ozdrowieńców)
v Ścisłe przestrzeganie przepisów higieny przy sporządzaniu i przechowywaniu produktów spożywczych
v Uniemożliwienie zanieczyszczenia produktów spożywczych przez pałeczki duru brzusznego
2)) Czerwonka pełzakowata (pełzakowica)
Jest chorobą wywołaną przez pasożytniczą amebę (pełzaka) zaliczaną do pierwotniaków. Pełzak czerwonki występuje bardzo często w klimacie tropikalnym, na terenach o niskim poziomie sanitarnym. W Polsce pojawia się sporadycznie, jako choroba zawleczona.
Pierwotniak ten powoduje groźne schorzenia jelit objawiające się krwawą biegunką, osłabieniem i odwodnieniem organizmu, nudnościami i bólami głowy, niedokrwistością, powiększeniem i bólami wątroby, dreszczami, itp. Choroba ta może doprowadzić do śmierci człowieka. Zakażenie następuje przez spożycie owoców lub innych środków spożywczych zawierających postaci cystowate, lub też wypicie zakażonej wody.
Cysty pełzaków usuwane są wraz z kałem na zewnątrz i mogą być przenoszone przez muchy na produkty spożywcze. Człowiek zaraża się czerwonką pełakowatą przez połknięcie cysty. Choroba ta znajduje się w Polsce na liście chorób zakaźnych podlegających zgłaszaniu i przymusowemu leczeniu.
Zapobieganie szerzeniu się infekcji polega na izolacji i leczeniu chorych oraz na badaniu osób zatrudnionych w zakładach żywienia zbiorowego, ponieważ nie będąc chorymi mogą one być nosicielami cyst pełzaka. A ponadto trzeba dbać o higienę osobistą, zapewnić odpowiedni stan sanitarny wody i chronić produkty pokarmowe zarówno w czasie, produkcji, transportu, jak i podczas konsumpcji przed dostępem owadów przenoszących pasożyta bądź jego cysty.
3) Wirusowe zapalenie wątroby (WZW)
Wirusowe zapalenie wątroby jest chorobą zakaźną, w której występuje uszkodzenie komórek wątroby wywołane wtargnięciem i namnożeniem się wirusów w komórce. Znanych jest kilka typów wirusów wywołujących różne typy WZW.
Najczęstszymi typami wirusowego zapalenia wątroby są:
a) WZW typu A (WZW A)- dawniej tę chorobę nazywano nagminnym zapaleniem wątroby lub żółtaczką pokarmową. Zakażenie odbywa się przez przewód pokarmowy.
Źródłem zakażenia mogą być produkty spożywcze i woda zanieczyszczona odchodami ludzkimi, zawierająca wirusy typu A (HAV). Zapalenie wątroby typu A nosi nazwę „choroby brudnych rąk”.
Objawami choroby są: brak apetytu, zmęczenie, stany podgorączkowe, wymioty i nudności, bóle brzucha, mięśni i stawów.
Choroba ta występuje u dzieci i młodzieży, przebiega łagodnie i bez powikłań.
b) WZW typu B (WZW B)- ten rodzaj zapalenia wątroby nosi nazwę żółtaczki wszczepiennej i powodowany jest przez wirusy typu B (HBV). Zakazić się można przez bezpośredni kontakt z osobą chorą, głównie przez krew chorego, jak również zakażoną ślinę, mocz, nasienie, wydzielinę z pochwy; wirus może zakazić dziecko w łonie matki.
Przewlekłe zapalenie wątroby typu B może prowadzić do żółtaczki, marskości wątroby, a nawet śmierci. Przeciwko żółtaczce A i B stosuje się szczepionki, które uodparniają organizm przed zachorowaniem. Osobom zdrowym wstrzykuje się gotowe przeciwciała, które zwalczają wirusa zapalenia wątroby. Odporność taka jest jednak krótkotrwała. Co 5 lat należy kontrolować poziom przeciwciał i dostrzykiwać dawki przypominające szczepionki.
c) Żółtaczka typu C (WZW C) jest najcięższym schorzeniem wątroby, występuje najczęściej po przetoczeniu krwi konserwowanej, zawierającej wirusy typu C. Nie istnieje szczepionka przeciwko temu wirusowi.
Aby uchronić się przed zakażeniem żółtaczką, należy:
v przestrzegać zasad higieny osobistej
v stosować sprzęt jednorazowego użytku
v korzystać z wysterylizowanych narzędzi i sprzętu medycznego
v zaszczepić się przeciwko żółtaczce A i B
VI. Wnioski
1) Systematyczne przestrzeganie zasad higieny osobistej i higieny otoczenia uchroni nas przed chorobami zakaźnymi
2) Jeżeli będziemy spożywać zdrową żywność, to zapewnimy sobie zdrowie na długie lata
3) Pamiętajmy, że nasze zdrowie w dużym stopniu zależy od nas samych; w jaki sposób my potrafimy zapobiec wtargnięciu z otoczenia zewnętrznego czynników chorobotwórczych do naszego organizmu
4) Unikajmy kontaktu z ludźmi chorymi i tymi, którzy chorowali już na chorobę zakaźną
5) Spożywajmy tylko takie mięso, które było dopuszczone do handlu przez służby weterynaryjne
6) Zwalczajmy muchy, ponieważ one roznoszą zarazki chorób zakaźnych przewodu pokarmowego
7) Pamiętajmy, że szczepienia ochronne uodparniają nasz organizm i zapobiegają wystąpieniu licznym chorobom zakaźnym.