1 - prehistoria, starożytność, nowożytność, czasy współczesne, czasy najnowsze
2. Okolice rzek, jedyny punkt, gdzie ludzie mogli mieć dostęp do wody, rozwijać rolnictwo, przeżyć.
3. Koczowniczy - polowania, małe grupy, przemieszczanie się za pożywieniem. Osiadły, tworzenie społeczeństwa, rolnictwo, handel
4.
1handel i usługi
2 profesjonalizacja życia społecznego
3 wynalezienie garncarstwa i tkactwa
4 eksplozja demograficzna
5 stworzenie społecznej hierarchii, powstanie klas
6 eksploatacja zasobów naturalnych na niespotykaną wcześniej skalę
7 zasiedlanie nowych terenów
8 regulatory przyrostu naturalnego: konflikty zbrojne, klęski głodu i epidemie
5. Sumerowie (sumeryjskie Sag-gi-ga co oznacza ciemnogłowi) – lud nieznanego pochodzenia, posługujący się językiem sumeryjskim, który pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. stworzył wysoko rozwiniętą cywilizację w dolnej Mezopotamii (Sumer).
6. Od ok. 3100 roku Dolny Egipt został zjednoczony przez Menesa z Górnym Egiptem. Pod względem administracyjnym jeszcze przed zjednoczeniem był podzielony na 20 nomy i ten podział przetrwał aż do VII w. n.e.
7. Sumerowie - Pismo klinowe, Egipcjanie - hieroglify
8. Kodeks Hammurabiego − zredagowany w XVIII w. p.n.e, to czwarty z najstarszych kodeksów świata a zarazem najstarszy ze znanych prawie w całości. Został spisany za panowania króla Hammurabiego, szóstego przedstawiciela I dynastii z Babilonu.
9. Ludność starożytnego Egiptu dzieliła się na kilka warstw. Najliczniejszą z nich stanowili chłopi. Sta-nowili oni ponad 90% ludności. Pracowali na ziemi należącej do władcy, którą jedynie dzierżawili. Wydajność upraw była wysoka, gdyż przy zapewnieniu odpowiedniej ilości wody uzyskiwano nawet trzykrotny plon w ciągu roku. Chłopi byli ludźmi wolnymi. Ich praca była bardzo ciężka. Musieli oni ręcznie czerpać wodę z rzeki i przelewać ją do kanałów irygacyjnych. Dopiero dużo później zaczęto stosować żuraw, który znacznie ułatwił pracę ludności chłopskiej. Chłopi byli zobowiązani do licz-nych prac na rzecz państwa. Była to przede wszystkim konserwacja kanałów oraz prace na rzecz panu-jącego (np. budownictwo). Obok rolnictwa ludność trudniła się także rzemiosłem. Podstawowym ma-teriałem do wytwarzania narzędzi był kamień, róg i kość. Drewno było w Egipcie drogie, gdyż spro-wadzano je z odległych krain, głównie z Libanu. Egipcjanie poznali sztukę obrabiania metali. Naj-pierw była to miedź, później brąz, a dopiero w I tysiącleciu p.n.e. żelazo. Egipcjanie sztukę obróbki żelaza poznali za pośrednictwem bliskowschodnich królestw Mitanni i Hetytów. Dość wcześnie uży-wano w Egipcie złota i srebra do wyrobu dzieł sztuki oraz jako środka płatniczego. Już w czasach Sta-rego Państwa Egipcjanie utrzymywali bliskie kontakty handlowe z odległymi krainami, z których sprowadzali wyroby luksusowe (mirra, drewno cedrowe i hebanowe, kość słoniowa, złoto, srebro), ek-sportując w zamian zboże, tkaniny, ceramikę.
Wyższą od chłopów i rzemieślników grupę społeczną tworzyli urzędnicy. Korpus urzędniczy był we-wnętrznie zróżnicowany i obejmował wiele szczebli: od zwykłego wiejskiego pisarza do najwyższego dostojnika – wezyra. Droga do urzędów była długa i bardzo żmudna. Wiodła ona przez naukę w szko-łach. Zdobyte wykształcenie zwalniało z ciężkiej pracy fizycznej. Droga ta była otwarta także dla zdo-lnych ludzi z niższych warstw społecznych. Sprawny aparat urzędniczy zapewniał działanie państwa. Podobną rolę pełnili kapłani. Rozbudowany panteon wymagał wielu osób do obsługi świątyń i rozbu-dowanych form kultu religijnego. Wzrost potęgi kapłanów prowadził czasem do konfliktów z władzą państwową. Kapłani niekiedy odgrywali rolę czynnika destabilizującego państwo, gdyż dążyli do wzrostu znaczenia swych świątyń. Rola kapłanów wzrastała wskutek bogactwa świątyń do tego stop-nia, że zaczęli oni sięgać po władzę za czasów VII - X dynastii. XII dynastia była faktycznie dynastią kapłanów boga Amona z Teb.
Najwyższą grupę w społeczeństwie stanowiła rodzina panująca, której przewodził król. Zwykło się go określać mianem faraona, co jest terminem greckim i pochodzi ze zniekształconego terminu egipskie-go “per-aa” (lub “pir-o”), co oznacza “wielki dom”. Faraon był władcą absolutnym, uważanym za ży-jącego boga lub – w późniejszym okresie – jego syna. Dzięki temu faraon sprawował władzę nie tylko polityczną, ale również religijną. Obowiązkiem panującego było zapewnienie porządku i bezpieczeń-stwa w państwie. Władza panującego była dziedziczna, lecz wielokrotnie zdarzały się uzurpacje, które usuwały dotychczas panujące dynastie i wynosiły nowe.
W życiu społecznym Egiptu uderzają dwie ciekawe cechy. Jest to niewielka, jak na czasy starożytne, ilość niewolników oraz duża samodzielność kobiet. Niewolnicy byli zwykle jeńcami wojennymi lub nabytkami w ramach wymiany handlowej z innymi państwami. Kobiety w Egipcie miały prawo do własnych majątków, dzieci dziedziczyły majątki w linii matki, a królowe, siostry i małżonki faraonów często współrządziły krajem. Zdarzyła się nawet w dziejach Egiptu kobieta – faraon. Była to królowa Hatszepsut.
10. Egipt był kolebką jednej z wielkich cywilizacji świata starożytnego. Narodziła się ona w dolinie Nilu. Istniała już wtedy od kilku stuleci w Mezopotamii cywilizacja Sumerów, która bez wątpienia wywarła wpływ na rozwój wczesnego Egiptu. Jednakże, podczas gdy Mezopotamia z powodu położenia była narażona na inwazje różnych ludów i obce wpływy, Egipt pozostawał we względnej izolacji odgrodzony od sąsiadów pustyniami. Odkąd egipska cywilizacja nabrała pełnego kształtu okazała się nader stabilna, konserwatywna, długowieczna, odporna na zmiany i obce wpływy niemal do samego końca państwa faraonów. Grecki historyk trafnie określił Egipt jako dar Nilu. Osadnictwo skupiało się tam, bowiem po obu stronach Nilu. Ograniczało się do wąskiego pasa, który ciągnął się w górę biegu rzeki, a rozszerzał dopiero na obszarze delty, gdzie rzeka rozgałęzia się i kilkoma odnogami wpada do Morza Śródziemnego. W odróżnieniu od rzek Mezopotamii woda w Nilu przybierała i opadała zgodnie z rocznym cyklem, regularnie też wylewała pozostawiając za każdym razem żyzne osady i napełniała kanały systemów irygacyjnych. Dzięki temu dolina Nilu była bardzo urodzajna, a zbierane tam plony wystarczały nie tylko na wyżywienie rolników i ich rodzin, ale także utrzymanie rozbudowanej administracji i ludności miast oraz ludności zatrudnionych przy pracach budowlanych prowadzonych na niespotykaną skalę. Z zachowanych źródeł wynika, że pod koniec czwartego tysiąclecia p.n.e. istniały nad Nilem dwa królestwa: północne i południowe. Zjednoczył je legendarny władca południa Menes. Stolicą kraju zostało miasto Memfis. Stworzone przez niego państwo przetrwało dwa tysiąclecia. Żeby łatwiej uporządkować wiedzę o trzech tysiącach lat historii Egiptu faraonów podzielono je na trzy główne okresy Starego, Średniego i Nowego Państwa. Te okresy stabilizacji podzielone są latami kryzysów i obcych najazdów, które nazywa się umownie pierwszym, drugim i trzecim okresem przejściowym.
Bogowie Starożytnego Egiptu
W całym Egipcie czczono około 800 różnych bogów, lecz większość z nich miała charakter lokalny. Istniały tam dwa najważniejsze systemy religijne: heliopolitańska oraz hermopolitańska. Kapłani heliopolitańscy dążyli do nadania religii egipskiej charakteru solarnego. Utożsamiali oni Horusa z bogiem słońca Re.
W systemie heliopolitańskim najważniejsza była tzw. „dziewiątka heliopolitańska”, teologicznym, czyli 9 najwyższych bóstw:
1. Atum – (uważany za Re – Atum) bóg zachodzącego słońca, Re - pan wszechświata, nieba, bóg słońca
2. Szu - bogini powietrza.
3. Tefnut - bogini wilgoci.
4. Geb - bóg będący uosobieniem ziemi.
5. Nut - bogini będąca uosobieniem sklepienia niebieskiego.
6. Seth - bóg pustyni, adwersarz Ozyrysa.
7. Amon - władca burz i piorunów (wrogi Horusowi).
8. Neftyd - żona Setha, siostra Ozyrysa.
9. Ozyrys i Izyda( ich synem był Horus) Izyda - lokalna bogini miłości, nieba, magii i czarów, Ozyrys – bóg płodnej natury i bóg świata zmarłych.
W teologicznym systemie kapłanów z Hermopolis (system hermopolitański), zbuntowanych przeciwko systemie heliopolitańskim, występują cztery pary bogów:
1. Num i Naumet - uosobienie ( personifikacja) oceanu.
2. Huh i Hauhet - uosobienie wody i ruchu.
3. Kuk i Kauket - uosobienie ciemności panującej w pierwotnej przestrzeni.
4. Nat i Niau lub Amon i Amaunet.
Tak, więc Egipcjanie wierzyli w wielu bogów. Taką religię nazywamy religią politeistyczną.
Inni bogowie:
•Anubis - bóg zmarłych, strażnik cmentarzy, patron mumifikacji
•Aton - bóstwo słońca
•Bastet - bogini miłości, płodności i domu
•Bes - bóstwo ogniska domowego
•Chepra - bóstwo popychające tarczę słoneczną
•Chnum - pradawny bóg górnego Nilu, stwórca ludzi, miał na kole garncarskim ulepić człowieka
•Chonsu - bóg Księżyca, syn Amona i Mut, razem tworzyli triadę bóstw
•Geb - bóg ziemi, ojciec Ozyrysa
•Hathor - bogini nieba, miłości i radości
•Horus – bóstwo Nieba i opiekun faraonów, syn Ozyrysa i Izydy
•Maat (Mayet) - bogini ładu, porządku, prawa i sprawiedliwości
•Min - bóstwo miasta Koptos, bóg urodzaju
•Montu - bóg wojny
•Nut (Neuht) - bogini nieba
•Ptah - bóg zmarłych
•Renenutet - bogini żniw i płodów
•Sechmet - bogini wojny
•Seszat - bogini pisma, opiekunka annałów królewskich
•Sobek - bóg wód
•Sokaris - bóstwo zachodniej nekropolii
•Taczenen - bóstwo wód praoceanu
•Toeris - bóstwo opiekuńcze kobiet rodzących dzieci
•Tot (Thot) - bóg Księżyca, władca czasu, bóstwo mądrości i nauki - wynalazca pisma (hieroglify), posłaniec bogów
Kapłani
Kapłanem mógł zostać każdy Egipcjanin po odbyciu odpowiedniego szkolenia w świątyni. Wyższe godności kapłańskie wymagały specjalnych święceń. Najwyższym kapłanem był faraon. Następnym stopniem w hierarchii kapłańskiej było stanowisko arcykapłana. Prócz arcykapłanów do wyższego duchowieństwa należeli ci kapłani, którzy mieli prawo wchodzenia do sanktuarium świątyni. Kapłanów egipskich nie obowiązywał celibat. Ubierali się w białe spódniczki lub długie, białe szaty lniane. Najczęściej mieli ogolone głowy. Pierwotnie kapłani byli funkcjonariuszami państwowymi, spełniającymi dorywczo czynności kapłańskie. Lecz już w czasach Starego Państwa kapłani zaczęli budować większe i wspanialsze świątynie. To właśnie w świątyniach prowadzono obserwacje naukowe. Przyczyniono się do rozwinięcia nauk matematycznych i przyrodniczych.
Rolą kapłanów było podtrzymywanie kultu dniem i nocą. Kapłaństwo przechodziło z ojca na syna, będąc tym samym zawodem dziedzicznym. Każdego ranka kapłan sanktuarium szedł obudzić boga obejmując go ramionami i wlewając w ten sposób życie w posąg, w którym przebywała dusza boga.
Kapłani byli związani z określoną świątynią. Utrzymywanie miejsc kultu było bardzo drogie, toteż niekiedy majątek niektórych świątyń był porównywalny z majątkiem samych władców.
Faraon:
Faraon sprawował władzę w państwie egipskim a także był najwyższym z kapłanów. Jego edukacja zaczynała się już w młodym wieku. Jego wychowawcy uczyli go głównie sportów siłowych, takich jak polowanie. Uczono go również strzelania z łuku. Jego władza miała charakter religijny, gdyż czczono go jak bóstwo, a nawet uważano go za syna boga słońca - Re. Jego głównym zadaniem było pozyskiwanie przychylności bogów dla swego królestwa. Doglądał on również świątyń oraz sanktuariów. W ręku, na wzór boga, trzymał symbole jego potęgi: pastorał i rózgę, a na koronie nosił wizerunek węża kobry. Faraon musiał mieć się na baczności, ponieważ obawiał się nieustannie zdrady monarchów. Jego władza była dziedziczna. Faraonowie pojmowali za żony kobiety z własnej rodziny, by nie brukać świętej krwi.
Świątynie. Sposób oddawania czci bogom.
We wczesnym Egipcie świątynia nie różniła się od zwyczajnego domu. Jego wnętrzu znajdowała się mroczna sala, gdzie odprawiano ceremonie dostępne jedynie dla wybranych. Typowy dla siebie wygląd przybrała za czasów Nowego Państwa. Był to ogromny pałac otoczony murem. Za tą salą, jak uważano, rezydował sam bóg. Świątynia składała się ponadto z izby, w której mieścił się skarbiec oraz z sanktuarium. W sanktuarium stała wykuta z bryły kapliczka, w której zazwyczaj znajdował się drewniany posąg boga. Do tego pomieszczenia miał prawo wejść jedynie faraon i celebrujący kapłani. Ściany świątyni pokrywały pięknie zdobione płaskorzeźby. Aby zyskać przychylność bogów, ludzie składali w świątyniach ofiary: przynosili kwiaty, owoce, chleb, napoje, zwierzęta. Wszystko to w nadziei, że im więcej ofiarują bogom darów, tym większych łask będą mogli się spodziewać. Egipcjanie wierzyli, że posąg wiedzie życie podobne życiu ludzi. Ukazując postać bóstwa, króla, czy zwykłego człowieka, staje się istotą, którą przedstawia. Dlatego starano się umieszczać na nim imię oraz cechy danej osoby tak, aby nie utracił swej mocy.
Publicznymi miejscami codziennej modlitwy były specjalnie wydzielone kaplice przy świątyniach. W trakcie modlitwy Egipcjanin stał lub klęczał z uniesionymi w geście adoracji rękoma, bądź padał na twarz, co określano jako całowanie ziemi przed bogiem, (tzn. boskim wizerunkiem). W czasie świąt kontakt z bóstwem nabierał bardziej uroczystego charakteru i był określany jako zobaczenie boga, czyli barki procesjonalnej, niesionej na ramionach kapłanów, w której znajdował się zakryty naos — przenośne sanktuarium z posążkiem bóstwa. Zarówno posąg, jak i barka, były obiektami kultu i przechowywano je w najgłębszych partiach egipskich świątyń.
Święto Opet
Corocznie w starożytnym Egipcie święto Opet. Miało ono być okazją do nawiedzenia przez Amona świątyni w Luksorze. Kapłani nieśli cztery barki mieszczące posągi Amona, Mut - jego małżonki, Chonsu - jego syna, oraz barkę faraona w procesji na lądowym odcinku drogi. Potem barki płynęły Nilem. Procesji towarzyszyli żołnierze, muzycy i tancerze, lecz do świątyni mieli wstęp tylko kapłani. Procesja trwała od jedenastu do dwudziestu siedmiu dni.
Życie pozagrobowe. Mumifikacja.
Egipcjanie wierzyli w dalsze życie duszy i ciała po śmierci. Twierdzili, że jest ona tylko stanem przejściowym do nowego świata. Według nich każdy człowiek posiadał swoje ba, duszę wyposażoną w cechy moralne i intelektualne. Lecz miał również swoje ka - duchownego sobowtóra. Jeżeli po śmierci nikt nie zadbał o ciało, ka znikało, gdyż musiało się żywić w celu zachowania sił witalnych. Faraonowie, ludzie szlachetnie urodzeni oraz bogacze wydawali fortuny, aby mieć pogrzeb zgodny z ich wierzeniami. Ich ciał, po śmierci, dokładnie balsamowano, a następnie owijano w delikatne opaski i składano w drogocennych sarkofagach. Często znajdował się na nich wyrzeźbiony, na drewnianym lub kamiennym wieku, wizerunek zmarłego. Wewnątrz umieszczano zwoje papirusu, na których były zapisane magiczne formuły. Miały one pomagać zmarłemu w pokonywaniu przeszkód dzielących go od wiecznego spoczynku. Aby zabalsamować ciało, usuwano z niego mózg wraz z wnętrznościami. Po oczyszczeniu, ciało wypełniano substancjami wonnymi i mirrą, a na końcu je zaszywano. Po zabalsamowaniu zmarły zostawał poddany zabiegowi „otwarcia ust”. Ów akt miał na celu powrót ka do ciała. W komorze grobowej znajdowały się środki codziennego użytku, które pozwalały przeżyć ciału. Były to: żywność, napoje, meble do odpoczynku, posążki przedstawiające sługi.
Biedacy byli grzebani w piasku zawinięci w matę. Zakopywano ich w dołach na kształt kwadratu i zginano członki, tak by mógł odpoczywać ułożony na boku. Całość przykrywano dużym kamieniem. Aby dostać się do Raju, zmarły musiał stanąć przed Sądem Ozyrysa. Jego serce umieszczone na wadze Thota musiało zrównoważyć piórko sprawiedliwości Maat, w przeciwnym wypadku pożerał je demon.
Piramidy
Starożytni Egipcjanie pozostawili po sobie szereg budowli, świątyń i piramid. Piramidy zostały wzniesione w czasach Starego Państwa i służyły jako grobowce dla faraonów i ich rodzin. Największymi piramidami są piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Posiadały one kształt czworościennego ostrosłupa i były z reguły budowane około 30 lat przez około 100 tysięcy ludzi. Dzięki dobrej organizacji pracy, jaka panowała w Egipcie, budowanie piramid nie odbywało się kosztem prac rolnych i innych istotnych działań dla funkcjonowania państwa.
11. Główne zasady judaizmu zawarte są w Biblii (nazywanej przez chrześcijan Starym Testamentem, aby odróżnić go od Nowego Testamentu). Pierwsze pięć ksiąg Biblii, czyli Tora (Pięcioksiąg), opisuje wczesną historię i zasady wiary Żydów. Bóg przekazał Mojżeszowi dziesięć przykazań; stanowią one podstawowe prawa, którym powinni być posłuszni wszyscy Żydzi. Judaizm kładzie szczególny nacisk na naukę i studiowanie, na koncepcje społeczności oraz na okazywanie miłosierdzia potrzebującym.
12.
Arka Przymierza (hebr. אָרוֹן הָבְרִית Aron HaBrit) jest dla przedstawicieli judaizmu pierwotnego jednym z elementów przymierza z Bogiem. W Biblii opisana jest jako skrzynia z drewna akacjowego o wymiarach ok. 140x80x80 cm (według National Geographic Channel Arka miała wymiary 120x60x60 cm) obita obustronnie złotą blachą. Zamknięcie Arki Przymierza stanowiła płyta ze złota, tzw. przebłagalnia (hebr. kaporet). W arce przechowywano laskę Aarona (która zakwitła), dzban z manną i dwie kamienne tablice z tekstem Dekalogu. Bóg wręczył te tablice Mojżeszowi na górze Synaj, w trakcie wędrówki ludu Izraela z Egiptu do Ziemi Obiecanej. Według tradycyjnej chronologii biblijnej miało to miejsce w 1444 p.n.e. Osobą, która miała wyłączne uprawnienie do bezpośredniego dostępu do arki był arcykapłan.
Biblia, Pismo Święte (z greckiego βιβλίον, biblion – zwój papirusu, księga, l.m. βιβλία, biblia – księgi) – zbiór ksiąg, spisanych pierwotnie po hebrajsku, aramejsku i grecku, uznawanych przez żydów i chrześcijan za natchnione przez Boga. Biblia i poszczególne jej części posiadają odmienne znaczenie religijne dla różnych wyznań. Na chrześcijańską Biblię składają się Stary Testament i Nowy Testament. Biblia hebrajska – Tanach obejmuje księgi Starego Testamentu.
Tora - (hebr. תורה Tora - prawo, nauka, droga, dosł. nauczanie). W węższym znaczeniu - pięć pierwszych ksiąg Biblii (Pięcioksiąg, Pentateuch); w szerszym znaczeniu - cała Biblia hebrajska (Tora pisana, Tanach) oraz tradycja teologiczno-prawna judaizmu (Tora ustna)
13. Monoteizm - wiara w jednego boga - chrześcijanie, Politeizm wiara w wielu bogów - Egipcjanie
