Egzekucja praw, całość żądań wysuniętych pod adresem władzy królewskiej przez średnią szlachtę na sejmach w XVI w. Skierowane były one głównie przeciw możnowładcom świeckim i kościelnym, broniły interesów. Pierwsze wystąpienie szlachty miało miejsce na sejmie w Piotrkowie w 1504, za panowania Aleksandra I. W wyniku ich żądań sejm uchwalił dwie ustawy, na mocy których król zyskał prawo zastawiania dóbr koronnych tylko za zgodą sejmu, możnowładcy zaś nie mogli łączyć w jednym ręku dwóch dygnitarstw. Zniesiono także przywilej z 1501, oddający pełnię władzy nad państwem w ręce króla i senatu, oraz zobowiązano króla do rewindykacji królewszczyzn, które bezprawnie znalazły się w posiadaniu możnych rodów.w szlachty.Ponadto w 1518 król Zygmunt I uznał pełną jurysdykcję nad chłopami oraz w statutach toruńskim i bydgoskim (1520) wprowadził przymus pańszczyzny dla chłopów. Powolna realizacja postulatów szlacheckich i wydanych przez sejm uchwał stała się przyczyną tzw. wojny kokoszej w 1537.
Pierwszy etap egzekucji praw zakończył się kompromisem pomiędzy królem i szlachtą. Na sejmie w Piotrkowie w 1538 Zygmunt Stary przyrzekł szlachcie, iż po śmierci jego syna król będzie wybierany w drodze wolnej elekcji, a na sejmie krakowskim (1538-1539) orzekł, iż nie będzie wydawał nowych uchwał bez zgody sejmu.
W drugim etapie egzekucji praw, trwającym od ok. 1552 do 1576, udało się królowi i szlachcie zrealizować szereg uchwał. Sejm piotrkowski w latach 1562-1563 uchwalił egzekucję dóbr, postulat nie został jednak do końca zrealizowany na skutek oporu senatu. Udało się natomiast zlikwidować odrębność Mazowsza, gdzie wprowadzono w 1576 prawo koronne. W 1569 zniesiono w Prusach Królewskich odrębny sejm, a posłów i senatorów pruskich włączono do sejmu Rzeczypospolitej. W 1570 oddano w ręce króla polskiego władzę nad Gdańskiem. W latach 1563-1564 włączono do Korony księstwo zatorsko-oświęcimskie, wprowadzając prawo polskie i język polski jako urzędowy. Doszło do zawarcia trwałej unii z Litwą na sejmie w Lublinie w 1569. Ruch egzekucyjny trwał jeszcze po śmierci Zygmunta Augusta w 1572, za panowania Henryka Walezegoi Stefana Batorego. W 1573 na sejmie w Warszawie uchwalono wolność wyznania, a w 1578 utworzono Najwyższy Trybunał Koronny. Do przywódców szlachty, walczących o egzekucję praw, należeli m.in. M. Sienicki, J. Ostroróg, H. Ossoliński i R. Leszczyński.