Obserwując zespoły roślin w naturalnym środowisku wykazują, że skład ich ulega zmianom zachodzącym samorzutnie szybciej lub wolniej, zależnie od układu wielu różnych czynników siedliska. W miarę upływu czasu pewna liczba gatunków roślin wypada
z dotychczasowego zespołu, ustępując miejsca innym gatunkom, które znów po pewnym czasie giną, i w ich miejsca pojawiają się nowe. Przyczyną tych zmian jest często pogorszenie się warunków siedliskowych dla dotychczas rosnących roślin, wskutek czego ustępują one z danego terenu. Czynniki edaficzne (ogół czynników glebowych: fizycznych, chemicznych oraz biotycznych) odgrywają tutaj główną rolę. Nowe warunki stają się korzystniejsze dla innych gatunków roślin, które masowo zaczynają się pojawiać i tworzą nowy zespół.
Występowanie różnych zespołów zachodzi według określonej kolejności, co oznacza, że rządzi nim pewne naturalne prawo. Takie kolejne następstwo zespołów w tym samym siedlisku nazywane jest sukcesją. Najszybciej zmiany zespołów zachodzą na polu, na którym zaniechano uprawy i pozostawiono je własnemu losowi. Pojawiają się tam najpierw chwasty jednoroczne i dwuletnie, np. chwastnica jednostronna, włośnica sina, rdest, tasznik pospolity i inne. Następnie rośliny jednoroczne giną, a teren opanowują rośliny wieloletnie takie jak perz, osty, ostrożenie, kostrzewa owcza, śmiałek darniowy, a następnie teren pokrywa się krzewami i drzewami. W przyrodzie, bowiem istnieje stała dążność do zapanowania w danym siedlisku takiego zespołu, który jest z nim najbardziej zharmonizowany. Człowiek dążąc do rozwoju i osiągnięcia różnego rodzaju korzyści musi wykorzystywać naturalne prawa rządzące przyrodą.
Stałe zwiększanie plonów oraz utrzymanie i polepszanie żyzności gleby wymagają długotrwałego planowania, tak samo jak uzyskanie wysokoprodukcyjnej obsady bydła, czy wznoszenie budynków i zakładanie urządzeń sanitarnych. Gospodarce polowej planowanie jest jednoznaczne z opracowywaniem zmianowań. Polega ono na określaniu udziału poszczególnych roślin polowych w strukturze zasiewów oraz ustalaniu ich następstwa w czasie. W ten sposób stwarza się jednocześnie ramy organizacyjne dla dalszych zabiegów uprawowych prowadzących do zwiększania wydajności roślin i żyzności gleby, tj. dla nawożenia, zwalczania chwastów i mechanicznej uprawy roli.
Następstwo roślin na gruntach ornych zależy od gospodarki człowieka. Już dawno temu stwierdzono, że rośliny uprawiane po sobie nie znajdują najlepszych warunków w danym siedlisku i że inne rośliny są dla nich znacznie lepszym przedplonem. Przyczyny niekorzystnego oddziaływania na glebę roślin uprawianych przez kilka lat na tym samym polu były przedmiotem badań wielu wybitnych uczonych.
Zmianowanie może dotyczyć jednego tylko pola, na którym jest przestrzegana ustalona kolejność roślin, lub wszystkich pól w jakimś gospodarstwie lub całym rejonie.
Jeśli zmianowanie obejmie się określoną liczbę pól w gospodarstwie będzie się na każdym z nich kolejno uprawiać zaplanowane rośliny uzyskują corocznie zbiory wszystkich roślin, będzie to płodozmian. Inaczej mówiąc płodozmian jest to zmianowanie zaplanowane z góry na szereg lat dla określonego obszaru gospodarstwa. Zatem płodozmian uwzględnia i lata, w którym uprawiane są kolejno rośliny określone zmianowaniem i pola na których to zmianowanie jest stosowane. Zamknięty cykl uprawy, po którym następuje powtórzenie zmianowania, nazywa się rotacją.
Chcąc wprowadzić zmianowanie trzeba dysponować przede wszystkim dużymi, wyraźnie i prosto rozgraniczonymi polami pod jednogatunkowe zasiewy. Przystępując do opracowywania i wprowadzania zmianowań trzeba postępować systematycznie w sposób uregulowany. Bez uwzględnienia obecnej i przewidzianej na przyszłość struktury zasiewów, starannego podziału pól oraz dokładnego opracowania właściwych przejść siewnego niczego nie zyska się nawet przez optymalne ułożenie następstwa roślin. Zmianowanie nie jest jakimś sztywnym schematem, lecz uporządkowanym systemem, który pomaga do wprowadzenia koniecznych zmian w uprawie i usuwania błędów. W razie nie uregulowanej kolejności uprawy trzeba się liczyć z koniecznością rozstrzygnięć kompromisowych, a nawet błędnych każdej jesieni i każdej wiosny, aby wszystkie przewidziane do uprawy rośliny „ulokować” na poszczególnych polach. Planowanie zmianowań można podzielić na pięć zasadniczych etapów, których jednak zupełnie wyraźnie rozgraniczyć nie można. Etapu te są następujące:
- zaopatrzenie się w odpowiednie materiały pomocnicze, mianowicie mapy pól, wyniki analiz glebowych, plany zasiewów z poprzednich lat;
- dokonanie podziału pól – konieczne zaokrąglenia, ewentualne zmiany w sieci dróg i w podziale powierzchni;
- ustalenie struktury zasiewów z uwzględnieniem kierunku produkcji, powiązań kooperacyjnych, specjalizacji gospodarstw;
- ułożenie zmianowań;
- opracowanie przejść siewnych.
Podstawą dla opracowania zmianowań stanowi struktura zasiewów całego gospodarstwa, przewidywany kierunek jej rozwoju, zasobność gleb poszczególnych pól w składniki pokarmowe, aktualny plan zasiewów, wielkość, figura i nachylenie pól. Na podstawie wymienionych wyżej danych analizujemy specyficzny dla danej rośliny wpływ na środowisko. Każda roślina w pewnym stopniu kształtuje właściwości fizyczne i chemiczne gleby oraz właściwości biologiczne, jak skład mikroflory i mikrofauny czy skład gatunkowy roślinności towarzyszącej. Jednocześnie środowisko glebowe wywiera silny wpływ na roślinę. W warunkach naturalnych każdemu gatunkowi towarzyszą zawsze inne organizmy żywe, które nie zawsze stymulują jego wzrost. W warunkach uprawy polowej staramy się tak kształtować środowisko, aby roślina uprawna znalazła jak najlepsze warunki do wzrostu, do wydania wysokich i dobrej jakości plonów. Wywierając wpływ na środowisko rośliny uprawnej poprzez podstawową uprawę roli, zabiegi pielęgnacyjne oraz nawożenie zdajemy sobie sprawę z wagi prawidłowego następstwa roślin, które decyduje o efektach naszej pracy. Reakcja roślin uprawianych przez kilka lat po sobie, czyli w monokulturze jest zawsze niekorzystna, jednak wystąpienie widocznych objawów i ich nasilenie przebiega różnie u różnych roślin. Jedne z nich (np. koniczyna lucerna, len, słonecznik) często już przy drugim kolejnym obsiewie znacznie obniżają plony. Inne, np. owies, rzepak, kukurydza- dopiero po kilku a nawet kilkunastu latach uprawy po sobie reagują spadkiem plonów.
Ułożenie racjonalnego zmianowania wymaga również uwzględnienia czynników, które wpływają na wartość stanowiska dla poszczególnych roślin:
- termin siewu i zbioru roślin;
- wymagania wodne roślin;
- wymagania pokarmowe i nawozowe roślin;
- masa pozostawionych resztek pożniwnych;
- zdolność roślin do zacieniania gleby;
- wpływ roślin uprawnych na zachwaszczenie;
- zależność zmianowania od klimatu i gleby;
- zjawisko „zmęczenia gleby” występujące przy zbyt częstej uprawie roślin po sobie.
Schemat zmianowań, tzn. następstwo roślin w czasie ustalamy po dokonaniu podziału pól i przyjęciu struktury zasiewów uwzględniając cechy rośliny związane z tolerowaniem określonego następstwa, wprowadzając konieczne przerwy w uprawie zarówno wieloletnich roślin pastewnych, jak i pozostałych motylkowych oraz buraków cukrowych, ziemniaków, owsa, jęczmienia i pszenicy. Pod względem tolerowania następstwa po sobie rośliny uprawne można podzielić na 4 grupy i przedstawić w tabeli jak niżej:
Rośliny znoszące następstwa po sobie Nie znoszące następstwa po sobie Liczba lat koniecznej przerwy w ich uprawie
dobrze różnie słabo
ŻytoKukurydzaBobikSojaProsoKonopieTytoń ZiemniakiFasola karłowaŁubinSeradela JęczmieńPszenica LenKoniczyna czerwonaLucernaBurakiOwiesGrochRzepak 6655543
Takie przyczyny nieznoszenia się jak brak składników pokarmowych, rozmnażanie się szkodliwych organizmów, zależności allelopatyczne (alleopatia to gałąź nauki poświęconej wzajemnemu wpływowi roślin) trudno jest rozgraniczyć. Szkód wyrządzanych przez chorobotwórcze, takie jak grzyby powodujące choroby podstawy źdźbła czy nicienie, można unikać tylko przez stosowanie zmianowań. Wzajemny wpływ roślin na siebie ujawnia się przede wszystkim przy bezpośrednim sąsiadowaniu różnych gatunków. Szczególnie wyraźnie stosunki te ujawniają się u kwiatowych roślin ozdobnych. W naturze niektóre gatunki roślin „wspierają się” wzajemnie, inne natomiast hamują wzrost „sąsiadów”. Pomiędzy rośliną i jej ożywionym środowiskiem istnieje więc stałe wzajemne ścisłe współdziałanie. Poza tym stwierdzone w doświadczeniach objawy znoszenia następstwa po sobie przez żyto, kukurydzę, ziemniaki, bobik, soję, proso, konopie i tytoń nie upoważniają do twierdzenia, że można je uprawiać w nomokulturach przez dłuższy czas. W każdym razie za roślinę najmniej wrażliwą na uprawę po sobie trzeba uznać żyto.
Zmianowanie w szerszym znaczeniu nie ogranicza się do ustalenia kolejności następstwa roślin, lecz obejmuje również ich agrotechnikę. Niektóre zabiegi agrotechniczne zastosowane pod jedną roślinę działają dłużej niż rok, muszą być zatem właściwie w nim zaplanowane. Zalicza się tu przede wszystkim nawożenie, uprawę roli i walkę chemiczną z chwastami. Przy nawożeniu obornikiem musimy uwzględnić okres działania obornika, który zależy od wysokości jego dawki, rodzaju gleby oraz zdolności wykorzystania składników pokarmowych przez rośliny następcze. Najczęściej nawozi się obornikiem pole przeznaczone pod okopowe, rzadziej pod rzepak i kukurydzę. Stosując herbicydy należy uwzględniać czas rozkładu herbicydów i wpływ na rośliny następcze oraz zjawiska kompensacji chwastów. Istotną rolę w zmianowaniu odgrywa wapnowanie, które powinno być dane pod rośliny reagujące na nie dodatnio (koniczyna, lucerna, buraki cukrowe, rzepak, groch, jęczmień, pszenica) a unikać należy stosowania pod rośliny wrażliwe na ten zabieg (len, łubin, owies, ziemniaki). Uprawa roli również powinna być umiejętnie wpleciona w zmianowanie. Należy tak planować zmianowanie, aby w ciągu 6-7 letniej rotacji można było wykonać jeden pełny i jeden lub dwa skrócone zespoły uprawek pożniwnych oraz jedną lub dwie orki głębokie. Celowość i częstotliwość orek pogłębionych zależy od rodzaju gleby, kultury roli, poziomu agrotechniki oraz stosowanych roślin strukturotwórczych w rotacji. Zabiegi agrotechniczne jak również nowoczesne technologie uprawy wielu roślin, zwłaszcza na dużych polach gospodarstw wielkoobszarowych, w znacznym stopniu wpływają na długość tego okresu. Na przykład jednoetapowy zbiór zbóż kombajnem przebiega szybciej niż zbiór innymi maszynami, jednak wykonywany jest w późniejszym terminie, gdy ziarno osiągnie pełną dojrzałość i odpowiednią wilgotność. Wymaga to stosowania osobnych maszyn do zbioru słomy pozostawionej przez kombajn. Mimo to przy dobrej organizacji pracy, okres zbioru słomy znacznie się skraca, a tym samym wzrasta powierzchnia pod uprawę poplonów ścierniskowych lub przedłuża się czas na uprawki pożniwne. Jest to szczególnie ważne w północnych rejonach kraju, w których okres wegetacji jest krótszy niż w rejonach południowych.
Układając zmianowanie wygodniej jest posługiwać się nie poszczególnymi gatunkami roślin, lecz tzw. elementami zmianowania, czyli grupami obejmującymi rośliny o podobnych wymaganiach co do agrotechniki i stanowiska oraz o podobnej wartości przedplonowej (np. rośliny okopowe, zbożowe jare strączkowe itp.). Jednym z warunków zmianowania jest ustalenie takiej kolejności roślin, stanowiących plony główne, aby okres ich wegetacji wzajemnie się nie zazębiał. Zarazem musi być zapewniony odpowiednio długi okres między zbiorami przedplonu a siewem rośliny następczej. Okres, który pozwoli na przygotowanie roli i wykonanie siewu w optymalnym terminie. Na ogół im okres ten jest dłuższy, tym korzystniejsze będą warunki dla rośliny następczej, gdyż starannie można wykonać uprawę i więcej jest czasu na naturalne wydobrzenie roli i magazynowanie wody. Na długość tego okresu wpływa nie tylko dobór gatunków roślin, ale i ich odmian. Na przykład po zbiorze wczesnych odmian ziemniaków jest dość czasu na uprawę roli oraz siew żyta i pszenicy ozimej, natomiast po zbiorze późnych odmian siew żyta jest już niemożliwy. Również rzepak ozimy po wcześniejszych odmianach grochu znajduje dobre warunki i może dać wysokie plony, zaś po odmianach późnych nie zdąży się przygotować roli i zasiać rzepaku w optymalnym terminie. Inaczej ma się sprawa, gdy plon główny wysiewany jest w roślinę ochronną (np. koniczyna czerwona w jęczmień jary) lub, gdy uprawia się wsiewkę poplonową (np. seradelę w życie ozimym). Siew wykonywany jest wówczas wiosną w łan rosnącej rośliny ozimej, więc musi być na tyle wczesny, aby ozimina nie utrudniała siewu i sama od niego nie ucierpiała, bądź sieje się wsiewkę w tym samym czasie, co jarą roślinę ochronną. Wczesny zbiór rośliny ochronnej stwarza korzystniejsze warunki dla wzrostu wsiewki, więc na rośliny ochronne należy dobierać gatunki i odmiany schodzące z pola. Poplony ścierniskowe i plony wtóre (po poplonach ozimych) muszą być zasiane w możliwie najkrótszym czasie od zbioru przedplonu. W tym przypadku stosuje się bardzo skróconą przedsiewną uprawę roli tak oby siew nastąpił najpóźniej w ciągu 1-2 dni. Pośpiech towarzyszący uprawie polonów i plonów wtórnych ma na celu jak najlepsze wykorzystanie skróconego okresu wegetacyjnego, w którym układ czynników klimatycznych jest odpowiedni dla wzrostu i rozwoju roślin. Ponadto siew bezpośrednio po zbiorze przedplonu pozwala skorzystać z bardzo krótkotrwałej sprawności roli. Długość okresu między zbiorem przedplonu i siewem rośliny następczej w dużym stopniu zależy też od czynników klimatycznych i glebowych, ponieważ ich układ może znacznie przyspieszyć lub opóźnić zarówno termin zbioru jak i siewu.
Wracając do tabeli przedstawionej powyżej - za roślinę najmniej wrażliwą na uprawę po sobie trzeba uznać ż y t o. W wyniku kilkakrotnej uprawy kukurydzy na tym samym polu może się bardzo rozprzestrzenić głownie kukurydzy, lecz uprawianie kukurydzy rok po roku na kiszonkę jest do zaakceptowania. B o b i k również trzeba uznać za roślinę znoszącą następstwa po sobie, stanowiącą ponadto doskonały przedplon dla większości roślin, także dla motylkowych. S o j a w uprawie po sobie często nawet daje większe plony, co może być związane z rozmnażaniem się w glebie specyficznych dla niej bakterii brodawkowych. Z i e m n i a k i różnie reagują na kolejną uprawę na tym samym polu. Ich reakcja zależy w głównej mierze od wystąpienia mątwika ziemniaczanego (Heterodera rostochiensis). Ziemniaki uprawiane drugi raz dają często zwyżkę plonów, prawdopodobnie dzięki dobrej strukturze gleby. Na lekkiej glebie ziemniaki kilkakrotnie uprawiane obniżyły plony i to samo jest obserwowane w długiej rotacji: 2 x ziemniaki – 1 x żyto – 2 x ziemniaki – 1 x żyto, mimo że cyst mątwika nie znaleziono. Ziemniaki, ryż, tytoń, bawełna oraz konopie można zaliczyć do roślin słabo reagujących na następstwa po sobie. Rośliny te przy właściwym nawożeniu i uprawie znoszą bez szkody powtarzane następstwo po sobie i dają wysokie plony.
Umiejscowienie motylkowatych wieloletnich w zmianowaniu jest uzależnione od sposobu siewu (wsiewka lub siew czysty) oraz okresu użytkowania. Stanowią doskonały przedplon dla roślin następczych ze względu na ich korzystne oddziaływanie na żyzność gleby (przewyższają pod tym względem rośliny strączkowe). W ich wartości dla roślin następczych mogą też być elementy ujemne jak silne przesuszenie gleby i wzrost zachwaszczenia (na plantacjach przerzedzonych). Okopowe ze względu na duże wymagania agrotechniczne (nawożenie obornikiem, pielęgnacja międzyrzędzi) zadowalają się gorszymi przedplonami, będąc jednocześnie dobrym stanowiskiem dla roślin następczych gdyż gleba jest odkwaszona i bogata w składniki pokarmowe. Rośliny zbożowe wymagają dobrych lub średnich przedplonów, zaś w przypadku ozimych również wcześnie schodzących z pola. Działają na ogół ujemnie na strukturę gleby. Są złymi przedplonami dla innych roślin, szczególnie jare, które silnie przesuszają glebę i pozostawiają mało resztek pożniwnych. Przypisywanie tej grupie roślin silne zachwaszczenie pola ulega znacznemu zmniejszeniu w miarę doskonalenia chemicznej walki z chwastami. Strączkowe mają małe i średnie wymagania w zależności od gatunku. Wartość następcza jest duża po udanym plonie ze względu na gromadzenie azotu, bogate resztki pożniwne, dobre zacienienie gleby, stabilizacje struktury itp. Rośliny należące do jednorocznych pastewnych różnią się znacznie między sobą stąd należy je traktować jako osobne elementy zmianowania. Także rośliny przemysłowe są grupą niejednolitą. Ich wspólną cechą w zmianowaniu są większe wymagania przedplonowe i agrotechniczne, natomiast wartość stanowiska dla roślin następczych zależy od uprawianego gatunku. Bardzo cenione w gospodarstwie. Międzyplony dzielimy na wsiewki poplonowe, poplony ścierniskowe i poplony ozime. Wymagania ich ogranicza się na ogół do wczesnego zejścia przedplonu i dodatkowego nawożenia. Jako przedplony mają różną wartość. Zwykle pozostawiają bogate w składniki pokarmowe resztki pożniwne lub całą masę plonu (zielony nawóz).
Niewłaściwe następstwo roślin, w którym pewne gatunki uprawiane są przez kilka lat po sobie lub zbyt często powracają na to samo pole, prowadzi wcześniej czy później do zniżki plonów. Zjawiska takie, występujące mimo poprawnej uprawy roli i nawożenia, nazywane są ogólnie chorobami płodozmianowymi albo zmęczeniem gleby. Najbardziej prawdopodobną i współcześnie powszechnie uznawaną jest teoria głosząca, że różne formy zmęczenia gleby powodowane są przez masowe występowanie chorób pochodzenia grzybowego, bakteryjnego czy wirusowego i różnych składników. Nazwa jakiejś formy zmęczenia gleby jest zwykle związana nie z przyczyną choroby, lecz z rośliną, na której się objawia. Na przykład mówi się
o wykoniczynieniu, wylnieniu, wyburaczeniu itd. W płodozmianie nie zawsze przez cały okres wegetacyjny pole jest zajęte przez uprawiane rośliny. Często pozostaje jeszcze dużo czasu między zbiorem przedplonu a siewem rośliny następczej. Takie okresy są przeznaczone na uprawę poplonów wykorzystywanych na paszę zieloną lub surowiec na kiszonkę, a niekiedy na zielony nawóz wspomniany wyżej. Planując uprawę poplonów należy uwzględnić układ warunków przyrodniczych w okresie wegetacyjnym. Wilgotność gleby warunkuje wysokość produkcji roślinnej a zależy od ilości i rozkładu opadów, parowania, transpiracji oraz niedosytów wilgotności powietrza, będących funkcjami temperatury.
Poplony mogą być siane w różnym czasie i w skutek tego są w różnych porach zbierane. Wsiewki poplonowe sieje się je na ogół wcześnie wiosną w roślinę główną (zboża), w której rosną stosunkowo wolno, a po jej zborze rozwijają się bujnie, jeśli jest odpowiednia pogoda. Zbiera się je przed zimą na paszę lub przeoruje jako nawóz zielony. Wsiewki udają się jedynie w warunkach dostatecznej wilgotności. Najczęściej stosowana i najpewniejsza na gleby piaszczyste, przy słabym nawożeniu azotem, jest seradela. Na wsiewki poplonowe nadają się też koniczyny. Są one wprawdzie kosztownym poplonem, ale spełniają jednocześnie rolę fitosanitarną i poprawiają stanowisko dla roślin następczych. Jest to szczególnie ważne w specjalistycznych płodozmianach zbożowych.
Roślinami nadającymi się na wsiewki poplonowe są też trawy, które po zbiorze rośliny ochronnej trzeba intensywnie nawozić nawozami azotowymi. Wysokie plony wsiewek uzyskano dopiero stosując 100-150kgN na 1ha. Przeciętne plony ziarna jęczmienia jarego stanowiącego roślinę ochronną dla wsiewek wynosiły 3.2t z 1ha. Poplony ścierniskowe, siane są po wcześnie zbieranych plonach głównych i koszone w jesieni tego samego roku. Dobór roślin do uprawy w poplonie ścierniskowym zależy od tego, po jakiej roślinie poplon jest wysiewany. Ogólną zasadą, którą należy się kierować jest im później przedplon schodzi z pola, tym większą dynamiką wzrostu powinny się charakteryzować rośliny poplonowe. Najwcześniej powinny być siane poplonowa kukurydza i kapusta pastewna, nieco później łubin żółty, słonecznik pastewny, wyka, owies, jęczmień, peluszka, łubin wąskolistny najpóźniej można siać gorczycę białą i facelię. Poplon ścierniskowy przeznaczony na zielony nawóz ma wartość równą połowie dawki obornika. Nawet słaby poplon pozostawia dużo masy organicznej. Zbierany na zieloną paszę również jest dobrym przedplonem dla innych roślin, jeśli pole nie jest zachwaszczone. Na polach zaniedbanych, zachwaszczonych, zwłaszcza chwastami rozłogowymi nie należy stosować przedplonów, gdyż zachwaszczenie potęguje się, a uzyskany plon jest niższy i mniej wartościowy.
W ostatnich latach wobec zmian w technologii zbioru zbóż i niektórych przemysłowych (późniejszy zbiór kombajnem i zwózka słomy) obszar poplonów ścierniskowych nieco się zmniejszył. Wydaje się, że to jest jednak stan przejściowy.
Poplony ozime zapewniają na wiosnę najwcześniejszą paszę zieloną (koniec kwietnia, maj) i surowiec na kiszonki. Sieje się je od 15 sierpnia do 15 września, po zbożach ozimych i jarych oraz po roślinach strączkowych. Na poplon ozimy nadaje się wiele roślin ozimych uprawianych w czystym siewie lub mieszankach. Są nimi (w kolejności pory zbioru) następujące rośliny: rzepik ozimy, rzepak ozimy, żyto, mieszanki żyta albo pszenicy ozimej z wyką kosmatą oraz życicy trwałej z koniczyną krwisto czerwoną (inkarnatką) i wyką kosmatą. Wartość stanowiska po poplonie ozimym dla rośliny następczej zależy miedzy innymi od pory zbioru. Na przykład wcześnie skoszony rzepak ozimy jest znacznie lepszym przedplonem niż mieszanki zbierane później, po których gleba jest bardziej wyczerpana z wody. Jeśli jednak rok jest mokry, również mieszanki są dobrym przedplonem dla roślin później sianych. W naszych warunkach klimatycznych poplony ozime dają wysokie plony i rzadko zawodzą. Następstwo roślin po poplonach będzie różne, uzależnione od rodzaju poplonu, terminu zbioru i sposobu jego użytkowania (koszenie, wypasanie, przeoranie na zielony nawóz). Po późno zebranym poplonie ścierniskowym i wsiewce poplonowej najczęściej sieje się zboża jare, kukurydzę i ziemniaki a rzadziej buraki cukrowe.
Plon wtóry jest plonem głównym roślin zasianych po poplonie ozimym i zbieranych w tym samym roku. Siew roślin uprawianych w plonie wtórnym jest z konieczności późny i tylko niektóre gatunki są wysiewane w terminie zbliżonym do optymalnego (np. kukurydza na kiszonkę, rośliny prosowate).
W praktyce często obserwuje się odchodzenie od klasycznych płodozmianów na rzecz zmianowania dowolnego. Są to zmianowania o krótkich obiegach (rotacji), co zwiększa ich elastyczność do zmieniających się warunków produkcji i wymagań rynku, opłacalności itp. Ich zasadniczą wadą jest łatwość popełniania błędów natury przyrodniczej, co z czasem powojuje spadek żyzności gleby.
Reasumując, przy doborze i następstwie roślin w zmianowaniu należy uwzględnić cechy rośliny związane z tolerowaniem określonego następstwa – wprowadzając konieczne przerwy w uprawie, nie dzielić pól zmianowania bardziej niż to konieczne, wprowadzać poplony, dzięki którym gleba wzbogaci się w resztki korzeniowe, dążyć do wyrównania bilansu próchnicy i unikać więcej niż trzykrotnej uprawy po sobie roślin kłosowych.
