przez ustawy, umowy lub porozumienia. W Polsce członkiem samorządu staje się z mocy ustawy. Każdy obywatel ma obowiązek do należenia do samorządu ponieważ jest to warunek wykonywania określonych działań lub zawodów.
Samorząd ma osobowość prawną. Nadzór nad nim sprawują organy administracji rządowej. Formami samorządu w zależności od kryterium wyodrębnienia są:
a) Samorząd terytorialny,
b) Samorząd gospodarczy,
c) Samorząd zawodowy.
Samorząd zakładowy można wyodrębnić wówczas gdy zakłady działają na zasadach decentralizacji, wykonują funkcje publiczne.
2. Co to jest samorząd terytorialny?
Termin samorząd terytorialny można wyjaśnić jako system organów lokalnych. W tym znaczeniu to zbiór elementów zależnych od siebie oraz zachodzące między nimi powiązania.
Samorząd terytorialny obejmuje wszystkie osoby zamieszkujące na terenie określonej jednostki podziału terytorialnego. To forma organizacji społeczności lokalnych powołana do kierowania i zarządzania sprawami publicznymi, w interesie mieszkańców. Działa we wszystkich systemach demokratycznych. W związku z reformą podziału administracyjnego kraju od 01.01.1999 roku nastąpiły zmiany dotyczące samorządu terytorialnego w celu zapewnienia mieszkańcom większego wpływu na podejmowane decyzje lokalne.
Samorząd terytorialny
Gmina Powiat Województwo
Samorząd terytorialny wykonuje wielostronne zadania, określone przez ustawy, związane z podnoszeniem stanu gospodarczego, kulturalnego i zdrowotnego danego terenu.
Jego cechą jest fakt iż rozwijał się on stopniowo z systemu wspólnoty sąsiedzkiej mieszkańców jednej miejscowości (gminy, miasta). Następnie obejmował szersze jednostki terytorialne. Obecnie utrwalił się podział samorządu terytorialnego na lokalny i regionalny, przyjęty w konwencjach Rady Europy.
Samorząd terytorialny jest w państwach demokratycznych podstawową formą udziału obywateli w wykonywaniu zadań administracji publicznej w terenie. Może występować obok organów administracji rządowej (dualizm administracji terenowej) lub samodzielnie, bez administracji rządowej, której zadania wówczas wykonuje (zadania zlecone).
Zasada subsydiarności (pomocniczości).
Na tej zasadzie opiera się organizacja współczesnego państwa a między innymi idea samorządu terytorialnego. Zasada ta oznacza, że władza w społeczeństwie konstruowana jest pionowo (od dołu do góry). Oznacza to, iż zadania mogące być wykonywane przez jednostki organizacyjne niższego rzędu, nie powinny być powierzane jednostkom wyższego rzędu. Przekazanie zadań i kompetencji na wyższy poziom może nastąpić wówczas, gdy ich wymiar przekracza możliwości i kompetencje jednostek poziomu niższego.
Prawne oparcie
Samorząd znajduje swoje prawne oparcie w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej w rozdziale VII, a także w ustawie o samorządzie terytorialnym z 08.03.1999 roku.
Cechy systemu samorządności
Jednostki samorządu posiadają:
a) Osobowość prawną – pod nadzorem właściwych organów państwowych,
b) Mienie komunalne,
c) Własny budżet,
d) Własne dochody,
e) Możliwość wykonywania zadań publicznych nie zastrzeżonych przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych (art.163). Dzięki temu są zatrzymane wszystkie sprawy lokalne, o których mogą decydować ludzie.
Obywatele decydują o swoich publicznych sprawach w drodze referendum a swoich przedstawicieli wybierają w wyborach, które są:
- tajne,
- powszechne,
- równe,
- bezpośrednie.
Samorządowi powierza się również szereg zadań o charakterze administracji rządowej. Wypełnia je wówczas, gdy zostaje wyposażony w odpowiednie środki finansowe.
3. Podział terytorialny państwa
1) SAMORZĄD GMINY
Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego (art.164 Konstytucji). Gmina obejmuje tereny a także ludność na nich zamieszkującą. Mieszkańcy tworzą wspólnotę samorządową. Zgodnie z tym, że gmina posiada osobowość prawną, wykonuje ona zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Samodzielność gminy podlega ochronie sądowej. W gminie mogą być tworzone jednostki pomocnicze np. sołectwo w gminie lub osiedla i dzielnice w mieście. Przedstawiciele tych jednostek pomocniczych są wybierani demokratycznie, uzewnętrzniają oni wolę części mieszkańców gminy. Ustrój gminy jest określony w statucie gminy. Miasta również mogą mieć status gminy.
Samorząd gminy wypełnia zadania publiczne, które służą do zaspokojenia potrzeb wspólnoty samorządowej i są wykonywane jako własne (art.166 Konstytucji). Wykonuje także zadania zlecone, które wynikają z potrzeb państwa. „Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań, a dochodami tymi są dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa” (art.167 Konstytucji). Gminy mogą zaciągać kredyty i pożyczki oraz emitować papiery wartościowe.
Zadania i kompetencje są określone w ustawach o samorządzie terytorialnym. Zakres szczegółowy zadań własnych wynika z ustawy kompetencji oraz z przepisów prawa materialnego.
ZADANIA:
1) Gospodarka terenami, ochrona środowiska i ład przestrzenny,
2) Drogi gminne, ulice, place, mosty oraz organizacja ruchu drogowego,
3) Wodociągi, kanalizacja, oczyszczanie ścieków, wysypiska śmieci, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną,
4) Lokalny transport drogowy,
5) Ochrona zdrowia,
6) Pomoc społeczna,
7) Komunalne budownictwo mieszkaniowe,
8) Oświata – szkolnictwo podstawowe, gimnazjalne, przedszkola,
9) Kultura,
10) Kultura fizyczna,
11) Targowiska i hale targowe,
12) Zieleń,
13) Cmentarze komunalne,
14) Porządek publiczny i ochrona przeciwpożarowa,
15) Utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych.
Na pokrycie kosztów związanych z prowadzeniem szkół, gmina otrzymuje subwencję oświatową. Własne dochody wypracowuje ze sprzedaży oraz dzierżawy swojego majątku z podatków i opłat lokalnych. Tak pozyskane środki finansowe przeznacza na wypełnianie zadań własnych.
WŁADZE GMINY:
- Rada gminy – jest najważniejszą instytucją demokracji i samorządności lokalnej. To organ stanowiący i kontrolny. Kadencja rady trwa 4 lata. Liczba radnych zasiadających w radzie jest zależna od liczby mieszkańców.
Jej zadania to wszystkie sprawy wynikające z kompetencji gminy, jeśli ustawa nie stanowi inaczej. Rada wybiera swojego przewodniczącego i wice przewodniczących. Przewodniczący organizuje pracę rady, zwołuje i prowadzi jej obrady.
ZADANIA RADY GMINY:
1) Uchwalanie statutu gminy,
2) Wybór i odwoływanie zarządu,
3) Powołanie i odwołanie skarbnika oraz sekretarza gminy,
4) Uchwalanie budżetu gminy,
5) Uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,
6) Uchwalanie programów gospodarczych,
7) Ustalanie zakresu działania jednostek pomocniczych (rad sołeckich, osiedlowych),
8) Podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat lokalnych,
9) Podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres zwykłego zarządu,
10) Określanie wysokości sumy, do której zarząd gminy może samodzielnie zaciągać zobowiązania,
11) Podejmowanie uchwał w sprawach współdziałania z innymi gminami oraz wydzielanie na to odpowiednich sum,
12) Podejmowanie uchwał w sprawie przyjęcia zadań z zakresu administracji rządowej,
13) Podejmowanie uchwał w sprawach: herbu gminy, nazw ulic, placów publicznych,
14) Nadawanie honorowego obywatelstwa gminy,
Ważnym zadaniem jest kontrolowanie działalności zarządu oraz gminnych jednostek organizacyjnych. Zadanie to rada wykonuje przy pomocy komisji rewizyjnej.
- Zarząd gminy – organ wykonawczy. Składa się od 3 do 7 osób, które rada gminy wybiera ze swojego grona w tajnym głosowaniu. Zarząd ma swojego przewodniczącego, którym jest wójt a w tych gminach, gdzie siedziba władz znajduje się w miejscowości posiadającej prawa miejskie, przewodniczącym jest burmistrz lub prezydent miasta. Przewodniczący organizuje prace zarządu, reprezentuje gminę na zewnątrz i kieruje sprawami bieżącymi. W pracach zarządu uczestniczą sekretarz i skarbnik nie mając prawa głosu.
Obecnie w Polsce istnieje prawie 2,5 tysiąca gmin.
2) SAMORZĄD POWIATU
Prawa powiatu mają miasta z ponad 100 000 liczbą mieszkańców lub miasta, które utraciły status województwa w 1998 roku. Jest to drugi szczebel samorządu terytorialnego. Powiat to obszary gmin, które graniczą ze sobą. Powiatem jest również miasto posiadające prawa powiatu. Mieszkańcy powiatu są wspólnotą samorządową. Tak jak gmina posiada osobowość prawną i mienie a także podlega ochronie sądowej. Powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze lokalnym. Zadań tych nie wykonują gminy – ponadgminne.
Powiaty nie maja uprawnień nadrzędnych i nadzorczych wobec gmin.
Zadania:
1) Oświata ponadpodstawowa,
2) Ochrona zdrowia i środowiska,
3) Ochrona przeciwpożarowa,
4) Wykonywanie nadzoru budowlanego,
5) Budowa i utrzymanie dróg międzygminnych,
6) Bezpieczeństwo i porządek publiczny,
7) Prowadzenie lokalnej obsługi sektora rolnictwa,
8) Obsługa administracyjna obywateli w zakresie nie prowadzonym przez gminy,
9) Utrzymanie powiatowych obiektów użyteczności publicznej,
10) Pomoc społeczna,
11) Kultura,
12) Kultura fizyczna i turystyka,
13) Gospodarka gruntami,
14) Przeciwdziałanie bezrobociu.
WŁADZE POWIATU:
- Rada powiatu – to organ stanowiący i kontrolny. Wykonuje analogicznie te same zadania jakie wykonuje rada gminy. Rada powiatu ma swojego przewodniczącego i wice przewodniczących. Organizują oni jej pracę. Rada powołuje komisje, które służą do określonych zadań. Organizacja wewnętrzna jest zawarta w statucie.
- Zarząd powiatu – to organ wykonawczy, czyli wykonuje uchwały rady powiatu. Wykonuje również zadania zastrzeżone przepisami prawa. Wybierany jest przez radę powiatu. Na czele zarządu stoi starosta, wice starosta i członkowie.
Zadania powierzone powiatowi są wykonywane przy pomocy starostwa powiatowego, kierowników służb, inspekcji i straży oraz jednostek organizacyjnych powiatu. Te jednostki tworzą POWIATOWĄ ADMINISTRACJĘ ZESPOLONĄ.
Wszystkie zadania powierzone powiatom są finansowane ze środków państwowych a także z dochodów własnych. Wydatki są uchwalane w budżecie. Obecnie w Polsce istnieje ponad 370 powiatów. Powiat może zawierać porozumienia z województwem i jednostkami samorządu lokalnego.
4) SAMORZĄD WOJEWÓDZTWA
Jest to samorząd regionalny. Województwo ma dualistyczny charakter, ponieważ obok samorządu terytorialnego mamy organ administracji rządowej. Druga struktura jest niezbędna tak, aby podkreślić unitarność państwa. Województwo jest jednostką podziału terytorialnego i jednocześnie ustroju terytorialnego.
Mieszkańcy województwa tworzą z mocy prawa regionalną wspólnotę samorządową. Do wspólnoty należy władza samorządowa. Druga struktura jest niezbędna tak, aby podkreślić unitarność państwa. Województwo jest jednostką podziału terytorialnego i jednocześnie ustroju terytorialnego.
Województwo jak pozostałe jednostki samorządu terytorialnego ma swoje zadania. Zasadniczym zadaniem samorządu jest określenie strategii rozwoju województwa oraz prowadzenie polityki rozwoju województwa. Prowadzi samodzielną gospodarkę finansową na podstawie budżetu.
Zadania:
1) Pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców,
2) Pobudzanie aktywności gospodarczej,
3) Podnoszenie konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,
4) Zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego uwzględniających potrzeby przyszłych pokoleń,
5) Kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego,
6) Tworzenie warunków rozwoju gospodarczego,
7) Utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim,
8) Wykonywanie usług publicznych o charakterze i zasięgu regionalnym.
WŁADZE WOJEWÓDZTWA:
Wojewodowie, są terenowymi organami administracji ogólnej. Podporządkowane im organy też są organami administracji. Zarządzają oni na terenie województwa tymi sprawami, które należą do kompetencji samorządu terytorialnego działającego w gminach a także na szczeblu wojewódzkim w postaci sejmików. Zajmują się też takimi sprawami, które nie zostały przekazane organom administracji specjalnej. Wojewoda jest przedstawicielem rządu na obszarze województwa. Zastępcą jest wice wojewoda. Wojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji państwowej. Wice wojewodę powołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek wojewody. Wojewoda realizuje zadania zlecane przez Radę Ministrów.
Wojewoda jako przedstawiciel rządu:
1) Koordynuje działalność wszystkich organów administracji rządowej na terenie województwa,
2) Organizuje kontrolę wykonywania zadań wyznaczonych przepisami przez wymienione organy,
3) Zapewnia współdziałanie jednostek organizacyjnych działających na obszarze województwa w zakresie utrzymania porządku publicznego oraz zapobiega klęskom żywiołowym i usuwaniu ich skutków,
4) Może przedstawić pod obrady rządu projekty dokumentów rządowych w sprawach dotyczących województwa,
5) reprezentuje rząd na uroczystościach państwowych i w trakcie wizyt składanych przez przedstawicieli obcych państw na terenie województwa.
Wojewoda wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu wojewódzkiego. Urząd wojewódzki dzieli się na wydziały i inne komórki organizacyjne, zależnie od potrzeb. Na czele urzędu wojewódzkiego stoi dyrektor.
Przy wojewodzie działa kolegium jako organ opiniodawczy i doradczy. W skład kolegium wchodzą: wice wojewoda, dyrektor urzędu wojewódzkiego, dyrektorzy wydziałów i równorzędnych komórek organizacyjnych urzędu wojewódzkiego.
Oprócz organów terenowej administracji rządowej występuje również podział na organy samorządu terytorialnego. Zajmują się one sprawami publicznymi i są odpowiednikami organów stanowiących oraz kontrolnych – Sejmik województwa a także organów wykonawczych – Zarząd województwa. Organy te mają swojego przewodniczącego. Jest nim marszałek województwa. Prowadzi on sprawy bieżące oraz reprezentuje województwo na zewnątrz. Ma pod swoim kierownictwem urząd marszalkowski.
Obecnie w Polsce mamy 16 województw.
